تفسیر قضا و قدر حتمی و غیرحتمی

آن دسته از مقدراتی که در چنگ علل و شرایط می باشند که در وقت خود وجود پیدا می کنند، طبعا مقدر، حتمی و قطعی خواهد بود، یعنی وجود آن تقدیر با توجه به آن علل و شرائط موجود، حتمیت و قطعیت پیدا می کند، ولی آن دسته از مقدرات که فاقد شرائط لازم باشند و یا در مسیر زمان با یک سلسله موانع روبرو گردند، طبعا غیرقطعی و غیرحتمی خواهند بود و هر نوع داوری که روز نخست، انسان ناآگاه از وضع شرائط و موانع، در این باره می کرد جنبه اقتضائی و شایستگی داشت و مشروط به شرائطی بود که بعدها تحقق نیافت. مثلا تقدیر خداوند درباره قوم یونس این بود که آنان دچار عذاب الهی گردند، یونس نیز این گزارش را به قوم خود داده بود ولی در واقع این قضای الهی به صورت یک قضا مشروط به امری بود که تحقق نیافت، زیرا مشروط بر این که آنان از کرده خود نادم نگردند، راه توبه و تضرع را پیش نگیرند ولی چون یک چنین شرط محقق نشد، معلوم گردید که تقدیر نخست تقدیر غیر لارم و سرنوشت قابل تغییر بوده است.
تقدیر حتمی قابل تغییر نیست ولی تقدیر غیر لازم، قابل تغییر و تبدیل می باشد، چه بسا ممکن است دعائی تقدیر و قضای الهی را دگرگون سازد، به این معنی که یک فرد گنهکار که بر اثر غفلت و گناه استحقاق عذاب و دوری از رحمت خدا را پیدا کرده بود و تقدیر خدا این بود که او را گوشمالی دهد ناگهان در پرتو دعا توجه و احراز شایستگی برای تجدید رحمت، ورق تقدیر دگرگون می گردد و سرنوشت به نفع دعا کننده تغییر می پذیرد، زیرا سرنوشت عذاب از روز نخست غیرقطعی بوده و مشروط به بقای به همان حالت غفلت بوده است، ولی چون شرط نزول عذاب تحقق نپذیرفت و وضع او دگرگون شد، تقدیر نخست تغییر یافت، از این نظر امام صادق (ع) درباره دعا می فرماید: «یرد الدعا ء القضاء و ذلک، الدعاء مکتوب علیه الذی یربه القضاء؛ دعا تقدیر را دگرگون می کند زیرا تقدیر خدا درباره دعا این است که آن، واژگون کننده قضا است»
نه تنها دعا بلکه بسیاری از کارهای خیر انسان مانند صله رحم و دستگیری از بیچارگان، تقدیر الهی را عوض می کند. امام صادق (ع) میفرماید: یک مرد یهودی از کنار پیامبر (ص) گذشت و به طور اهانت آمیز به حضرتش سلام کرد یاران گرامی وی از وضع او ناراحت شدند پیامبر فرمود در میان بار هیزمی که بر پشت دارد مار سیاهی است که او را می گزد، و می کشد، ولی او به سلامت بار هیزم را به مقصد رسانید و حادثه بدی رخ نداد، به پیامبر خبر دادند. وی یهودی را خواست و از او پرسید امروز چه عمل نیکی انجام داده ای گفت: دو قرص نان داشتم یکی را خوردم و دیگری را در راه خدا دادم. پیامبر (ص) فرمود: «ان الصدقه تدفع میته السوء عن الانسان؛ صدقه مرگ بد را از انسان برمی دارد».