کتاب اسرار آل محمد (ص)

اسرار آل محمد (ص)

کتابی حدیثی و تاریخی که به فرموده امام صادق (ع) الفبای شیعه و سری از اسرار آل محمد (ص) است. اولین تالیف بعد از وفات پیامبر گرامی اسلام (ص) در مجموعه ای از موضوعات حدیث تاریخ و معارف مسلمین که در طول چهارده قرن (1400 سال) همچنان محفوظ مانده و امروزه به دست ما رسیده است.
کتاب مسائل مربوط به مظلومیت و غربت اهل بیت پیامبر (ص) و بدعت ها و جنایات غاصبین خلافت بعد از آن حضرت را بیان کرده و نکات ظریف و دقیقی از تاریخ اسلام را بازگو نموده که خود می تواند پایه تولی و تبری نیز بوده و زیربنای مذهب تشیع را شامل شود. فضائل اهل بیت (ع) و دوازده امام شیعیان و ذکر نام آنها و امامتشان. احتجاجات و اتمام حجت های حضرت علی (ع) و امام مجتبی و امام حسین و اصحابشان در برابر خلفای راشدین و بیانات و سخنان ائمه معصومین در باب معارف دین.
و مطالب مربوط به تبری شامل: پیشگویی پیغمبر اکرم درباره اختلافات امتش و فتنه های بعد از او.
غصب حقوق اهل بیت عصمت و آزار کردن آنها و شهادت حضرت زهرا (س) و حضرت محسن (ع).
رفتار منافقین در زمان پیغمبر خدا (ص) و اخبار کاملی از خلافت بعد از آن حضرت و اسرار سقیفه.
موضوعاتی راجع به مطاعن غاصبین خلافت به خصوص اصحاب صحیفه ملعونه! گوشه هایی مهم از اخبار جنگهای جمل، صفین و نهروان و فتنه های معاویه بعد از علی بن ابیطالب (ع) و جنایات معاویه نسبت به شیعیان.
مؤلف در اولین فرصت زمانی و مکانی به فکر اقدام بزرگی افتاد و آن کتابت و ثبت دیده ها و نوشته هایش بود. از این رو از اوائل سال 14 ه.ق دیده ها و مشاهداتش را ثبت کرده و شنیده هایش را از امیرالمؤمنین علی (ع) و اصحاب خاص آن امام چون سلمان، ابوذر، مقداد و غیر آنها... نیز ضبط و ثبت نموده است.

نام های کتاب

نام اصلی و معروف این کتاب کتاب سلیم بن قیس هلالی کوفی است که به اختصار آن را کتاب سلیم می گویند. این نام از زمان امام صادق (ع) تا کنون به همین اسم معروف است که برای اولین بار در کلام آن حضرت می بینیم که می فرماید: «هرکس از شیعیان و محبین ما کتاب سلیم بن قیس هلالی را نداشته باشد چیزی از امر ولایت ما نزد او نیست....»
و اگرچه در طول این چهارده قرن علمای متقدم و متاخر هر کجا که این کتاب را در سخنانشان مطرح می کردند همین نام مشهور را ذکر می نمودند اما به مناسبت های مختلفی چند نام دیگری به جهت خاص برای آن ذکر شده است.
1- صحیفه سلیم به معنای مجموعه نوشتار
2- کتاب حدیث سلیم بن قیس با توجه به جنبه احادیث کتاب
3- کتاب سقیفه ناظر به مطالب بسیاری درباره سقیفه که در آن هست.
4- کتاب فتن با توجه به جنبه تاریخی کتاب و جریانات 75 سال بعد از رحلت پیامبر اسلام (ص)
5- وفاة النبی به علت اولین حدیث کتاب که در بیشتر نسخه های خطی با همین عنوان آمده که برخی آن را نام کتاب تصور کرده اند.
6- اصل سلیم بن قیس از آن جهت که این کتاب از مهمترین کتابهای اصول چهارصدگانه شیعه به حساب می آید.

نویسنده کتاب کیست؟

ابوصادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی از رجال مشهور شیعه و اصحاب امیرالمؤمنین علی (ع) که امام دوم و سوم و چهارم و پنجم شیعیان را درک کرده است. شیخ مفید او را از شرطة الخمیس می داند. (شرطة الخمیس فدائیان حضرت علی (ع) بودند) وی محدث فقیه، دانشمندی متقی و از فرزندان حضرت اسماعیل بن ابراهیم پیغمبر بود که اجدادش در اطراف عربستان ساکن بوده و بعدا به شام و عراق رفتند و لذا سلیم در کوفه (عراق) زندگی می کرد.
2 سال قبل از هجرت پیامبر اکرم (ص) در کوفه به دنیا آمد و در هنگام وفات آن حضرت 12 سال داشت. از این رو مورخین او را از تابعین دانسته اند. این بزرگوار بسیار عبادت می کرد و از شهرت همیشه پرهیز داشت.
در زمان نوجوانی (حدود پانزده سالگیش) که اوائل خلافت عمر بن الخطاب بود از کوفه به مدینه آمد و آنجا متوجه شد که شرایط فرهنگی و اوضاع حاکم بر جامعه در جوی نامناسب و جاهلانه پیش می رود گروهی اهل بیت پیغمبرشان را رها کرده و وصی و خلیفه آن حضرت (حضرت علی بن ابیطالب (ع)) را خانه نشین کرده و خلفای دیگری را برای خود انتخاب و سیاست منع شدید از نقل و تدوین سنت پیامبر را مطرح کرده اند تا مردم را از دین خدا و معارف الهی دور نموده و فقط نامی از اسلام بر جامعه مسلمین حکمفرما باشد.
لذا مخفیانه مشغول جمع آوری و تدوین تاریخ و معارف صحیح اسلام شد تا از این راه نسل های آینده بتوانند از حقایق و واقعیت ها آگاه شده و جهالت ها و ضلالت های حاکمان غاصب را با بصیرت کامل نظاره کنند.
برای رسیدن به این هدفش ارتباط خود را با حضرت علی (ع) و اصحاب گرامش چون سلمان، ابوذر و مقداد و برخی دیگر یاران محکم کرد تا بتواند از فیوضات آنها بهره مند و به دور از چشم حاکمان و عاملان حکومتی و مانعین از تالیف و تدوین تاریخچه حوادث را از بعد رحلت پیامبر اسلام از زبان این شاهدان عینی و مورد اعتماد برای آیندگان به رشته تحریر در آورد. او در اینکار موفق شد و توانست در طول 30 سال مستقیما در کنار آن حضرت و سپس امام حسن مجتبی (ع) و بعدا حضرت سیدالشهداء مطالب دقیق و قوی را گرفته و با تلاش و فعالیت مستمر تمام اسناد تاریخ را ضبط و ثبت کرده است. ناگفته نماند که او در همین دوران در جنگ های جمل، صفین و نهروان شرکت داشت.
حدود سن پنجاه سالگیش مصادف بود با دوران معاویه که او زیاد بن ابوسفیان را حاکم کوفه کرد سلیم در آن هنگام با تقیه کامل خودش را از شر آنها حفظ نمود و سال 58 ه.ق 2 سال قبل از مرگ معاویه که امام حسین (ع) در منی، عده زیادی را از صحابه و تابعین جمع و برای آنها خطبه ای ایراد کرد. سلیم فرمایشات آن حضرت را به طور کامل در کتابش نوشت و بعد از این ایام که شصت سالگی را گذرانده بود دیگر در صفحات تاریخ مطلبی از احوال او دیده نمی شود. و از همین رو در جریان واقعه کربلا و شهادت حسین بن علی (ع) نامی از او نیست که به گفته مورخین به احتمال قوی او در زندان ابن زیاد بوده است. وی بعدا از اصحاب خاص حضرت سجاد (ع) بود و نوشته هایش را بر آن حضرت عرضه نمود و مورد تایید واقع شد.
در زمان حجاج بن یوسف ثقفی از شهر خود فرار کرد و چون او دنبالش می گشت، به ابان بن عیاش در شهر "نوبندجان فارس" در ایران پناه گرفت و در منزل او به صورت میهمان وارد شد و چون از اخلاق و روحیات "ابان" آسوده خاطر گشت، کتابش را به عنوان امانتی گرانقیمت، قبل از مرگش به او سپرد تا او به آیندگان تحویل دهد.
وی در اواخر سال 76 ه.ق در سن هفتاد و هشت سالگی در همانجا از دنیا رفت و ظاهرا همانجا مدفون شد. (حدود سال 90 ه.ق هم در تاریخ، سال مرگش آمده است)

روند حفظ کتاب در 1400 سال

سلیم بیشتر از 60 سال از عمر با برکتش را در راه احیاء ولایت و اخبار دوران اهل بیت (ع) سپری کرده و از آن توشه برداشته بود. اکنون که به کهنسالی رسیده و هفتاد و چند سال را پشت سر گذاشته باید فکر می کرد که چگونه این امانتش را (کتابش) را حفظ کند تا به سر منزل مقصود برسد و الا به دست نااهلان افتاده و نابود می شود. از این رو مدتی بعد از آشنایش با ابان کم کم به فکر تربیت عقیدتی او افتاد گفته شده وی در آغاز مذهبش مخالف شیعه بود. لذا با حقایق اسلام و معارف آشنایش کرد و وقایع پس از رحلت پیغمبر اکرم (ص) را برای او شرح داده و از این راه او را متوجه شرایط و جو حاکم بر جامعه مسلمین نمود و بعد مدتی او را با این عقاید آزمایش کرد و چون زمینه کار آماده شد و منظورش تحقق پیدا کرد و ابان از نظر اعتقادی و امانتداری مورد اطمینان سلیم قرار گرفت طی برنامه ای دقیق با 3 شرط اساسی با دست مبارکش کتاب را به او تحویل و برایش قرائت کرد و در مورد آن عهد و پیمان الهی گرفت که از اینقرار است:
1- تا سلیم زنده است از کتاب و مطالب آن به کسی خبر ندهد.
2- بعد از وفات او کتاب را جز به موثقین از شیعه خبر ندهد.
3- ابان موقع مرگش کتاب را به شخصی از شیعیان مطمئن و دیندار بسپارد.
و بعد تمام محتوا و مطالب کتاب را برای او خواند و او با دقت کامل توجه نمود و هیچ نقطه ابهامی برایش نماند.
ابان، خود نیز عالم، فقیه، عابد، زاهد و از اصحاب امام چهارم و پنجم و ششم بوده و زمان امام ششم از دنیا رفته است. وی بعد از وفات سلیم در همان نوبندجان به مطالعه کتاب پرداخت و شخصا همه موضوعات را دریافت و تصمیم گرفت برای آگاهی بیشتر به شهرهای بزرگ اسلامی سفر کرده و به همراه کتاب اطلاعات بیشتری از دینش کسب نماید. لذا در اولین قدم عازم بصره نزدیکترین منطقه به شهر فارس شد و آنجا این کتاب را به حسن بصری نشان داد. او بعد از مطالعه آن را تایید و گفت: «تمام احادیث آن حق است که از شیعیان امیرالمؤمنین علی (ع) و غیر ایشان شنیده ام.»
پس از آن از بصره به سفر حج عازم شد و کتاب را همراه خود برد و آنجا ملاقات هایی با اصحاب پیامبر (ص) و تابعین داشت و سپس به مدینه رفت و کتاب را به محضر امام چهارم شیعیان حضرت سجاد (ع) تقدیم کرد. و مورد تایید آن حضرت قرار گرفت و به دنبال این ملاقاتها مطالعات وسیع تری را شروع و دیدارهای زیادی با محدثین بزرگ و علمای دینی آن زمان برقرار کرد و سالها در حالی که ارتباط خود را با امام سجاد (ع) و اصحاب آن حضرت و سپس امام پنجم حضرت محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) حفظ کرد، در نگهداری و مراقبت از کتاب تمام سعی و کوشش خود را به کار گرفت. هرچند که در این راه بسیار مورد تهمت های ناروا و مخالفت های شدید قرار گرفت و اعتراضات زیادی به او شد. اما او توانست این امانت گرانبها را تا آخر عمر محفوظ نگه داشته و از شر بدخواهان و معاندین دور کرده و سالم به دست عمر بن ادینه یکی دیگر از بزرگان شیعه سپرد و تا آن زمان کسی جز ابان مطالب آن را بازگو نکرده بود.
و اینگونه این امانت گرانبها که با اقتباس از انوار علوم ائمه و مردان بزرگ الهی تالیف شده و حاصل دسترنج عمر شریف یکی از محبین و ارادتمندان خاندان وحی بوده سالها با چنگ و دندان حفظ و تا امروز به این نسل و در این عصر به سلامت رسیده است.

اشکال مخالفین بر کتاب

در طول این چهارده قرن افرادی معترض مطالب کتاب سلیم شده و به آن اشکالاتی وارد کرده اند هرچند که جواب همه آنها در خود کتاب به طور روشن و واضح داده شده است. اما در اینجا به نکاتی اشاره می شود.
الف: بعضی گفته اند که اولین مؤلف در اسلام حضرت علی بن ابیطالب (ع) است و اولین کتابهای تالیف شده را مصحف علی (ع)، مصحب فاطمه (س) حدیث جاثلیق تألیف سلمان فارسی، کتاب سنن تالیف ابورافع و کتاب فرمان امیرالمومنین علی (ع) به مالک اشتر که مؤلفش اصبغ بن نباته است نام برده اند.
ولی پاسخ آنها این است که اولا: مصحف علی (ع) که آن حضرت معارف دین و قرآن را با املای پیامبر خدا (ص) می نوشت و یا مصحف فاطمه زهرا (س) که بعد از رسول الله (ص) در ارتباط آن حضرت با ملائکه و جبرئیل تدوین و تالیف گشته و کتاب جعفر و جامعه که نزد علی (ع) بوده آری بر کتاب سلیم تقدم داشته ولی همه اینها ناموس دین و لوح محفوظ و در دست ائمه و تا کنون نزد حضرت بقیه الله الاعظم (ص) حفظ و نگهداری می شود.
ثانیا این کتابها با علم لدنی و تعلیم الهی به دست آن بزرگواران رسیده و تدوین شده و نمی توان آن را به عنوان یک کتاب عادی تلقی نمود و از آن گذشته در دسترس عموم مردم نیست و هیچ مقایسه ای با کتاب سلیم که در اختیار همه قرار گرفته نمی شود کرد.
ثالثا دیگرانی که نام مؤلف بر آنها می گذارند یا معاصر سلیم بوده و یا بعد از او پس مقدم بر این کتاب نیستند. و از طرفی افرادی مانند ابن غضائری و دیگران به او و کتابش شبهه وارد کرده و یا اشکالاتی به مطالب آن داده اند، در این رابطه باید گفت با بررسی های انجام شده گفته هایی مانند ابن غضائری در کتاب رجال منسوب به او از نظر علمای رجال قابل اعتماد و اطمینان نیست و علمای بزرگ این ادعاها را باطل و بی اساس دانسته اند و افرادی چون علامه مجلسی اول، شیخ حر عاملی، میرزای استرآبادی، وحید بهبهانی، آیه الله خویی، علامه مامقانی و سید خوانساری و بسیاری دیگر جواب همه شبهات و اشکالات را داده اند.

تایید کتاب از منظر بزرگان

بزرگان و اندیشمندان پس از مطالعه کامل کتاب نظرشان را چنین گفته اند.
مطالعه اول تا آخر کتاب سلیم در حکم به صحت آن کافی است و در این کتاب مطلب خاصی که دلالت بر جمل یا تحریف کند وجود ندارد. نمونه هایی هم که به عنوان اشکالی مطرح شده هرگز دلالت بر جعل و تحریف در کتاب نداشته و خلاصه هیچ دلیلی بر جعل بودن آن نمی توان پیدا کرد. از اینها گذشته نقل احادیث کتاب سلیم در طول چهارده قرن توسط علمای شیعه دلیل روشنی است بر اینکه کتاب از هر گونه جعل و آفتی دور بوده وگرنه اینگونه مورد توجه قرار نمی گرفت.
شجره اسناد و راویان احادیث کتاب موجود است به اینصورت که: اسناد از سلیم بن قیس شروع شده و بعد از او ابان بن عیاش راوی از سلیم است. آنگاه نام افرادی که احادیث سلیم را از ابان روایت کرده اند (14 نفر) آمده است. راویان بعدی از هر یک از 14 نفر روایت کرده و سپس طبقات بعدی راویان ذکر شده است. برای دستیابی به این شجره اسناد، به جلد سوم متن عربی کتاب و نیز مدارک پایان هر حدیث در ترجمه فارسی مراجعه شود. ضمنا در خود کتاب فارسی کلیه اسنادی که به سلیم منتهی می شود با نام راویان حدیثش آمده است.

تایید ائمه اطهار و علما بر کتاب

در مورد این کتاب امضای ائمه معصومین (س) بر آن و صحت محتوای آن از طرف ایشان مورد توجه قرار گرفته است. 3 روز این کتاب در محضر امام چهارم شیعیان حضرت سجاد (ع) و دو نفر صحابه به طور کامل قرائت شد و آن حضرت بعد از اینکه مطالب آن را شنیدند فرمودند: «سلیم راست گفته است خداوند او را رحمت کند اینها احادیث ماست که نزد ما شناخته شده است.»
امام صادق (ع) فرمودند: «هرکس از شیعیان و محبین ما کتاب سلیم بن قیس هلالی نزد او نباشد چیزی از امر ولایت ما نزد او نیست و از مسائل مربوط به ما چیزی نمی داند. آن کتاب الفبای شیعه و سری از اسرار آل محمد (ص) است.»
خود سلیم کتابش را بر سلمان و ابوذر عرضه کرده و آنها آن را تایید نموده اند.
ابوالطفیل از علمای بزرگ قرن اول است که ابان این کتاب را نزد او برد و او پس از مطالعه فرمود: «هر حدیثی که در این کتاب است از علی (ع) و سلمان و ابوذر و مقداد شنیده ام.»
ابن ندیم از علمای قرن چهارم می گوید: «اصل عقیده شیعه دوازده امامی را سلیم بن قیس در کتابش ذکر کرده است.»
شیخ طوسی از علمای قرن پنجم می گوید: «سلیم بن قیس که کنیه اش ابوصادق است کتابی دارد که به این اسناد به دست ما رسیده است.» (فهرست شیخ طوسی ص 81)
شیخ ابن شهرآشوب از علمای قرن ششم: «سلیم بن قیس هلالی صاحب احادیث است و کتابی دارد.»
سیدجمال الدین بن طاووس از علمای قرن هفتم: «در این کتاب مطالبی است که همانا دلالت بر موثق بودن مولف و صحت کتابش دارد.»
علامه سید مصطفی تفرشی از علمای قرن یازدهم می فرماید: «صدق و درستی از اول تا آخر احادیث این کتاب پیداست.»
و همینطور تا علامه امینی که گفته است: «کتاب سلیم از اصول مشهور و متداول از زمان های قدیم است که نزد محدثین شیعه و غیر شیعه و تاریخ نویسان مورد اعتماد است.»
و از غیر شیعه ابن ابی الحدید متوفای قرن هفتم می گوید: «سلیم مذهبش معروف است... و کتاب معروف او، بین شیعه به نام کتاب سلیم خوانده می شود.» (شرح نهج البلاغه ج 12)
ملا حیدرعلی فیض آبادی گفته است: «صحت این... کتاب نزد محققین شیعه مورد اتفاق است که به طور یقینی از لسان ترجمان وحی صادر شده چرا که همه علوم ائمه (ع)، به امثال این کتابها بر می گردد.»
اینها نمونه ای بود از بسیاری از علما و بزرگان شیعه و غیر شیعه از قرن اول تا امروز که به عنوان یک سند معتبر نقل شده است. بیشتر از 50 سال است که کتاب از اصول آن که به زبان عربی و در نجف اشرف چاپ شده و بعد از آن در طول 50 سال به صورتهای گوناگونی نشر و چاپ شده است. بیشتر از 20 سال است که به زبان اردو ترجمه و چاپ شده است و ترجمه فارسی آن 15 سال قبل برای اولین بار بوده است. البته از سال 1400 ه.ق برای اولین مرتبه اقدام به ترجمه فارسی کتاب شده اما با توجه به مراحلی که چندین سال آنها را طی کرده و بالاخره در سال 1415 ه.ق ترجمه کاملی به صورت کتاب حاضر که به نام اسرار آل محمد از چاپ بیرون آمد و این نام فارسی با الهام از حدیث امام صادق (ع) گذارده شد.
با توجه به همه مطالب گفته شده این کتاب برای هر محققی در تاریخ و حدیث اسلامی لازم و باید در تحقیقات اسلامی مورد توجه قرار گیرد و از این رو برای قدرشناسی جای شکرگزاری به درگاه خداوند را دارد.