ضمانت اجرایی در قوانین قرآن

قوانین جهان به تنهایی خطوط سیاهی به صفحات کاغذ است، و نهایت تاثیری که ذاتا دارد، یک نصیحت و اندرز بدون ذکر دلیل است، و به تعبیر دیگر قوانین تنها جنبه ذهنی و فکری دارند و برای اینکه ارزش اجتماعی پیدا کنند نبازمند به پشتوانه ای است که افراد جامعه را ملزم به تبعیت از آن کند. این پشتوانه همان چیزی است که آن را «ضامن اجرا» و یا «ضمانت اجرایی» می نامند.
از این مقدمه به خوبی روشن می شود که ارزش یک قانون، به قوت و قدرت ضمانت اجرائی آن بستگی دارد، هر قدر ضمانت اجرایی یک قانون قویتر و عادلانه تر باشد، ارزش اجتماعی آن قانون بیشتر است. با توجه به این مقدمه بر می گردیم به مساله «ضمانت اجرایی در قوانین قرآن» و می بینیم از قویترین و جامعترین ضمانت اجرایی برخوردار است، و این امتیازی است منحصر به فرد. در قرآن سه نوع ضمانت اجرایی، در نظر گرفته شده است:
1- ضمانت اجرایی به وسیله حکومت اسلامی.
2- ضمانت اجرایی به وسیله نظارت عمومی.
3- ضمانت درون ذاتی یا به تعبیر دیگر، ایمان و اعتقاد به مبانی اسلام و مسائل اخلاقی و عاطفی.
در مورد اول، حکومت اسلامی موظف است، با هر گونه تخلف از قانون قاطعانه برخورد کند. نخستین کاری که پیامبر اسلام (ص) بعد از هجرت به مدینه و برطرف شدن موانع به آن دست زد، تشکیل حکومت اسلامی و تبیین قوانین اسلام بود و هرگونه تخلف از آن را گناه و قابل تعقیب شمرد. قوانین قرآن را مرزهای الهی شمرد، و برای هر کس که از این مرزها بگذرد مجازاتی تعیین کرد.
از یک طرف، متخلفین را ظالم شمرد، و فرمود: «و من یتعد حدودالله فاولئک هم الظالمون؛ هرکس از مرزهای الهی تجاوز کند، ظالم و ستمگر است.» (بقره/ 229) و ازسوی دیگر بر مبارزه با ظالمان تاکید کرد. هنگامی که قرآن می گوید: «انبیاء مجهز با بینات و دلایل روشن و کتاب آسمانی و قوانین عادلانه به سوی امتها فرستاده شدند، تا مردم عدالت را به پا دارند.» (حدید/ 25) مفهومش این است که شخص پیغمبر اسلام (ص) که خاتم و بزرگ انبیاء است، بیش از همه کس این مسوولیت را بر عهده دارد.
اینها همه از یک سو و از سوی دیگر فرد فرد امت اسلامی را موظف به نظارت بر اجرای قوانین الهی کرده، و طبق برنامه «امر به معروف و نهی از منکر» همه را مکلف ساخته که در برابر تخلف از قوانین الهی بی تفاوت نمانند.
در یک جا می فرماید: «و المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلوة و یوتون الزکوة و یطیعون الله و رسوله؛ مردان و زنان با ایمان، هر یک ولی و یار و یاور دیگری است امر به معروف می کنند و نهی از منکر، نماز برپا می دارند، و زکات را می پردازند، و خدا و رسولش را اطاعت می کنند.» (توبه/ 71)
اهمیت این دو وظیفه به قدری است که در آیه فوق، حتی بر نماز و زکات و اطاعت خدا و رسول، مقدم داشته شده، این به خاطر آن است که تا این نظارت عمومی بر اجرای قوانین نباشد پایه های نماز و زکات و اطاعت لرزان است. در جای دیگر، هنگامی که صفات ویژه مجاهدان راه خدا را، همانها که جان و مال خویش را به خدا می فروشند و بهشت از او می خرند، مطرح می کند، بعد از بیان شش صفت از اوصاف ویژه آنها، می فرماید: «و الامرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدودالله؛ آنها کسانی هستند که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و حدود الهی را حفظ می نمایند.» (توبه/ 112)
جالب توجه اینکه چون امر به معروف و نهی از منکر، مراحل مختلفی دارد از نصیحت و ارشاد و اندرزهای دوستانه شروع می شود و تا مرحله شدت عمل پیش می رود، آن را به دو بخش تقسیم کرده، بخش اول را در اختیار همگان گذارده، و بخش دوم را در اختیار یک گروه ویژه که زیر نظر حکومت الهی اقدام می کند و در اشاره به این تقسیم می فرماید: «ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون؛ و باید از میان شما گروهی باشند که دعوت به نیکی کنند، امر به معروف و نهی از منکر نمایند، آنها رستگارانند.» (آل عمران/ 104)
بدیهی است امتی که نظارت بر اجرای قوانین را یک وظیفه عمومی می شمارد و همه افراد جامعه، در این احساس مسوولیت شریکند، قانون در میان آنها احترام خاصی خواهد داشت، و به موقع اجرا می شود. از مرحله نظارت عمومی که بگذریم سخن از نظارت درونی، روحی، اعتقادی و وجدانی افراد بر حسن اجرای قوانین به میان می آید که از یک نظر، قدرت و قوتش از همه بیشتر است.
«ایمان به مبداء» همان خداوندی که در همه حال ناظر و حاضر نزد همه است، و از آنها به خود آنها نزدیکتر است «و نحن اقرب الیه من حبل الورید؛ ما به او از رگ گردن (یا از رگ قلبش) نزدیکتریم.» (ق/ 16) خدائی که «یعلم خائنة الاعین و ما تخفی الصدور؛ گردش چشم خیانتکار را می بیند و از اسرار درونی سینه ها آگاه است.» (غافر/ 19)
خدائی که زمین و زمان و حتی اعضای تن انسان را مراقب او ساخته و شاهد و گواه او بوده است. (زلزله/ 4 و یس/ 65 و نور/ 24)
و «ایمان به دادگاه بزرگ قیامت» که اگر به اندازه سنگینی ذره ای کار نیک یا بد در پرونده انسان باشد در برابرش حاضر می کنند و پاداش و کیفر آن را می بیند «فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره* و من یعمل مثقال ذرة شرا یره؛ پس هر كه هموزن ذره ‏اى نيكى كند [نتيجه] آن را خواهد ديد. و هر كه هموزن ذره ‏اى بدى كند [نتيجه] آن را خواهد ديد.» (زلزله/ 7- 8)
تنها نمونه های بالا نیست که آثار ایمان به مبداء و معاد را منعکس می کند، صدها نمونه از این آیات در قرآن مجید داریم که اعتقاد به آنها بهترین ضامن اجرای قوانین الهی است. چقدر تفاوت است بین کسی که تنها نیروی نظامی و انتظامی را که عدد آنها از یک در هزار کمتر است، با محدویتهای فراوانی که برای نظارت در اعمال دیگران دارند، و تشریفات مخصوصی که برای ورود در اماکن خصوصی و منازل از نظر آنها لازم است، و بین کسی که در همه جا و در همه حال، بدون استثناء خود را تحت مراقبت دائمی علم خداوند و فرشتگان می بیند و معتقد است که تمام موجودات اطراف او و حتی پوستهای تنش، اعمال او را در خود حفظ می کنند و به موقع بازگو می کنند.
این ضمانت اجرا، چیزی است که در دنیای مادی ابدا وجود ندارد و به همین دلیل ضمانتهای اجرایی دیگر هرگز نتوانسته است جلو تخلفات دیگر را بگیرد. در حالی که در یک محیط مذهبی واقعی مانند عصر حیات پیامبر (ص) که این ضامن اجرا فعال بود تخلفات قانونی بسیار ناچیز بود، در آن زمان زندانی مطلقا وجود نداشت و دادگاه کمتر تشکیل می شد فقط گهگاه افرادی در مسجد خدمت پیامبر (ص) می آمدند و دعاوی خود را مطرح می کردند و در همانجا پاسخ می شنیدند.
هم اکنون نیز در جوامع مذهبی، مخصوصا در ایام مذهبی (از جمله در ماه مبارک رمضان در محیط ما) حجم جنایات و تخلفات به حداقل می رسد.