کتاب رساله فی حالة الطفولیه و رساله فی حقیقة العشق و واردات و تقدیسات

رساله فی حالة الطفولیه

در این کتاب، سهروردی از دیدار خود با شیخی سخن می گوید که اسرار الهی را بر او آشکار می کند و او نیز به نوبه خود آن اسرار را پیش افراد نااهل فاش می کند.
شیخ او را به سبب آنکه "در قیمتی را پیش خوکان ریخته" تنبیه می کند. سهروردی همچنین تلمیحی دارد به مشکل بازگفتن اسرار به کسانی که بیرون از حلقه اهل معنیند. از آنجائی که حکمة خالده یا جاویدان خرد جز از طریق ادراک حسی به دست می آید، دشوار بتوان این گونه علم را به آنان که آمادگی پذیرش آن را ندارند باز گفت.
سپس، سالک که از کرده پشیمان شده شیخ را باز می یابد و او اسراری از قبیل اصول اخلاقی طریقت و آدابی مانند سماع (موسیقی و رقص صوفیانه) را به وی می گوید. تشریح بسیاری از نکات ظریف عرفانی، آشنائی کامل سهروردی را با غوامض طریقه متصوفه ظاهر می سازد.
سهروردی این نکته را ضمن گفتگوئی نمادین میان بطی و سمندری بیان می کند. عقیده بر این است که عبور سمندر از آتش او را در برابر همه آفات مصون کرده است. بط از لذت نوشیدن آب سرد در وسط فصل زمستان داد سخن می دهد، در حالیکه سمندر از سرما رنج می برد. هر یک از این دو می توانند مطابق با تجربه خود تعبیری متفاوت از "آب سرد" عرضه کنند.
تا اینجا، سهروردی خلاصه ای از دستورالعملهای رمزی مورد نیاز سالکی را که در طریقه معنوی گام برمی دارد ارائه می کند: طریقه ای که با شوقی درونی آغاز می شود و با انجام ریاضاتی زیر نظر شیخی ادامه می یابد. هدف رساله فی حالة الطفولیة ترسیم طریقت معنوی و سفر سالک از ابتدای این طریقه است که سهروردی آن (طریقه) را به طرزی نمادین همان طفولیت می داند.
اهمیت داشتن یک راهنما برای احتراز از خطرات راه، و نیز مقامات مختلف تحولات درونی جزو موضوعاتی است که سهروردی به تفصیل شرح می دهد. اصل اساسی آموزشهای معنوی این کتاب عرضه راهنمائی عملی برای طی طریقت روحانی است.

رساله فی حقیقة العشق

این کتاب سهروردی نه تنها یکی از نمونه های اعلای ادب فارسی است، بلکه شامل پاره ای از عمیق ترین آراء فلسفی او نیز هست. او با آیه ای از قرآن آغاز می کند و سپس به بحث درباره علم و رابطه آن با عقل می پردازد:
«بدان که اول چیزی که حق سبحانه و تعالی بیافرید گوهری بود تابناک، او را عقل نام کرد که اول ما خلق الله تعالی العقل، و این گوهر را سه صفت بخشید: یکی شناخت حق و یکی شناخت خود و یکی شناخت آن که نبود پس بود.»
این رساله وقتی به نقطه اوجش می رسد که سهروردی در فصل ششم نقشه ای تخیلی از عالم تصویر می کند. گفته شده که این کتاب بر اساس رسالة العشق ابن سینا نوشته شده است. با وجود این، باید یادآور شد که این اثر از لحاظ صورت و محتوا با آن دیگری تفاوت دارد.

بستان القلوب، یزدان شناخت و لغت موران

بستان القلوب جهت گیری فلسفی قوی تری دارد و سهروردی در آن به موضوعاتی از قبیل مابعدالطبیعه، مکان، زمان و حرکت می پردازد.
این کتاب و نیز یزدان شناخت هر دو به شیوه مشائی نوشته شده و نه تنها حاوی بحثی است درباره مسائل دیرین فلسفه، بلکه در جای جای آن بحثهائی در باب روش حصول علم نزد حکمای الهی شده است. و بالاخره، سهروردی در کتاب دیگر خود به نام لغت موران ذات علمی را وصف می کند که برای شناخت خداوند بدان نیاز است. نفس و آفرینش از جمله موضوعاتی است که "ایشان (مشائیون) تا حجاب از میان برنخیزد و علم شهودی حاصل نگردد، بر سر آن خلاف خواهند داشت." وقتی این علم حاصل شد، جام جم تو را خواهد برد، و "هر چه خواهی در آن مطالعه توانی کرد و بر کائنات مطلع و بر مغیبات (پنهان شده ها، پوشیده ها) واقف شوی".

واردات و تقدیسات

این نوشته ها، به سبب خصلت عبادی و مذهبیشان، از حیث صورت و محتوا از دیگر مصنفات سهروردی متمایزند. علی رغم اهمیت اینها در تدوین اندیشه های سهروردی در باب فرشته شناسی، توجهی که مستحق آنند به آنها نشده است. سهروردی در این نوشته ها رابطه کرات و خصائص آنها را با خصائص قوای باطنی انسان وصف می کند.
تقدیس او از نیر اعظم، که قدرت و شکوهش مقتضی طاعت و تسلیم (مخلوقات) است، عنوان کردن خورشید فلکی، هورخش، و نیز رابطه میان فرشتگان زرتشتی و موجودات روحانی از جمله موضوعاتی است که سهروردی در این دسته نوشته های خود بحث می کند. بر خواننده آثار سهروردی است که آنها را چون کتابهائی جداجدا و مستقل از هم در نظر نگیرد، بلکه آنها را به صورت مجموعه ای از آراء به هم مرتبط و مبسوطی منظور دارد که هر جزء آن را فقط می توان با توجه به کل آثار به درستی فهم کرد، ضمن اینکه اعتبار آن کل مأخوذ از اجزاء آن است.