علامه طباطبایی و نقش دین در زندگی انسانها

دین و بخش های اصلی آن

دین، عقاید و دستورهای علمی و اخلاقی است که پیامبران از طرف خدا برای راهنمایی و هدایت بشر آورده اند. دانستن این عقاید و انجام این دستورها سبب خوشبختی انسان در دو جهان است. اگر ما دیندار باشیم و از دستورهای خدا و پیغمبر اطاعت کنیم، در این دنیای گذران، خوشبخت و در زندگی جاوید و بی پایان جهان دیگر هم سعادتمند خواهیم بود. توضیح: ما می دانیم سعادتمند کسی است که زندگی خود را در اشتباه و گمراهی به سر نبرد و دارای اخلاق پسندیده باشد و کارهای نیکو انجام دهد. دین خدا ما را به همین سعادت و خوشبختی هدایت می کند و دستور می دهد که اولا، عقاید درستی را که با عقل و وجدان خود درک کرده ایم، محترم و مقدس بشماریم و ثانیا، دارای اخلاق پسندیده باشیم و تا می توانیم کارهای خوب و شایسته انجام دهیم. بنابراین، دین به سه قسمت تقسیم می شود:
اول: اعتقادات.
دوم: اخلاق.
سوم: عمل.

اعتقادات

ما اگر به عقل و وجدان خود مراجعه کنیم، درک می کنیم که این جهان پهناور هستی، با نظام حیرت آور خود، نمی شود خود به خود به وجود آمده باشد و سیر سر تا پا نظم و ترتیب آن بدون نظم دهنده ای انجام یابد. مسلما آفریننده ای هست که با توانایی و علم بی پایان خود، این جهان بزرگ را پدید آورده و با قوانین ثابت و تغییر ناپذیری که در تمام امور برقرار کرده، نظام جهان را با نهایت عدل و داد به راه انداخته است. هیچ چیز بیهوده و به گزاف آفریده نشده و هیچ موجودی از قوانین خدایی مستثنا نیست. و نمی توان باور کرد که چنین خدای مهربان، با همه عنایت و لطفی که به آفریده های خود دارد،‌ جامعه بشری را به عقل خودشان (که بیشتر، اسیر هوا و هوس شده و در نتیجه دچار گمراهی و بدبختی می شود) واگذار نماید. بنابراین، باید به وسیله پیامبرانی که از خطا و اشتباه دورند، دستورهایی برای افراد بشر بفرستد تا (با) به کار بستن آن دستورها، آنان را به سعادت و نیک بختی برساند. و چون پاداش فرمان برداری از دستورهای پروردگار در زندگی این جهان کاملا به ظهور نمی رسد، باید عالم دیگری باشد که در آن جا به کارهای مردم رسیدگی شود،‌ تا اگر عمل خیری انجام داده اند پاداش آن را ببینند و اگر کار زشتی از آنان سر زده به جزای آن برسند. دین، مردم را به این اعتقادات و سایر عقاید تشویق می نماید و آنان را از جهل و بی خبری برحذر می دارد.

اخلاق
دین به ما می گوید که در زندگی، صفات پسندیده اختیار کنیم و خود را با خوبی های ستوده و نیکو بیاراییم، وظیفه شناس، خیرخواه، بشردوست، مهربان، خوشرو و دادگستر باشیم و از حق، دفاع کنیم و از حدود و حقوق خود تجاوز نکنیم و به مال و عرض و جان مردم تعدی روا نداریم، در طلب دانش و بینش از هیچ گونه فداکاری و از خودگذشتگی کوتاهی ننماییم و بالاخره، عدل و اعتدال (میانه روی) را در تمام امور زندگی پیشه خود سازیم.

عمل
دین، دستور می دهد که در زندگی به کارهایی که خیر و صلاح خود و جامعه ما در آن است، دست بزنیم و از کارهایی که فساد و تباهی به بار می آورد، دوری کنیم. و نیز می گوید به عنوان عبادت و پرستش پروردگار، اعمالی مانند نماز و نظایر آن (که نشانه بندگی و فرمان برداری است) به جای آوردیم. این ها است مقررات و دستورهایی که دین آورده و ما را به آن دعوت می نماید و چنانکه پیدا است. برخی از آن ها اعتقادی و پاره ای اخلاقی و بعضی دیگر، عملی است. و به طوری که گفته شد، پذیرفتن و به کار بستن آنها، تنها وسیله سعادت و خوشبختی انسان است، زیرا می دانیم که انسان جز این که واقع بین باشد و با اخلاق و اعمال پسندیده زندگی کند، سعادتی ندارد.

فواید دین برای انسان

از تعریف دین و بخش های اصلی آن، معلوم می شود که دین در اصلاح فرد و جامعه تاثیری عمیق دارد و بلکه، تنها وسیله سعادت و نیک بختی است.

دین عامل روشنفکری و واقع بینی
جامعه ای که به دین پایبند نباشد، واقع بینی و روشن فکری را از دست می دهد و عمر گران مایه خود را در گمراهی و ظاهر بینی می گذراند، عقل را زیر پا گذاشته، چون حیوانات کوتاه نظر و بی خرد زندگی می کند،‌ دچار زشتی اخلاق و پستی کردار می شود و بدین ترتیب، از امتیازات انسانی محروم می گردد. چنین جامعه ای،‌ گذشته از این که به سعادت ابدی و کمال نهایی خود نمی رسد، در زندگی کوتاه و زودگذر این جهان هم، نتایج شوم و ناگوار انحرافات و کجروی های خود را خواهد دید و دیر یا زود، چوب غفلت خود را خواهد خورد و به روشنی خواهد فهمید که تنها راه سعادت همان دین بوده است و سرانجام، از کردار خود پشیمان خواهد شد. خدای متعال در کلام خود می فرماید: «قد افلح من زکیها* و قد خاب من دساها؛ کسی که خود را از آلودگی ها حفظ کند، رستگار است و آن کس که به هر ناروایی نزدیک شود،‌ به هدف خود (یعنی به خوشبختی و رستگاری) نخواهد رسید.» (شمس/ 9- 10)
البته، باید دانست که آنچه سعادت انسان و نیک بختی فرد و جامعه وابسته به آن است، به کار بستن دستورات دینی است، تنها نامگذاری، فایده ندارد، زیرا آنچه که ارزش دارد خود حقیقت است است، نه دعوی حقیقت. کسی که خود را مسلمان می خواند و با درون تیره و اخلاق پست و کردار زشتی که دارد، منتظر فرشته سعادت، مانند بیماری است که نسخه پزشک را در بغل گذاشته، توقع بهبودی دارد و مسلما با چنین فکری به سر منزل مقصود نخواهد رسید. خدای متعال در کلام خود می فرماید: «ان الذین آمنوا والذین هادوا و النصری و الصابئین من آمن بالله والیوم الاخر و عمل صلحا فلهم اجرهم عند ربهم؛ از میان کسانی که مسلمان یا یهودی یا صابئی یا نصرانی نامیده می شوند، آنان که به راستی به خدا و روز قیامت ایمان آورده اند و کردار شایسته دارند، پیش خدا دارای پاداش نیک خواهند بود.» (بقره/ 62)
ممکن است تصور شود که بنا به مضمون این آیه، کسانی که به خدا و روز قیامت ایمان آورده اند و دارای عمل صالح هستند، اگر چه همه پیغمبران یا بعضی از آنان را قبول نداشته باشند، رستگار خواهند بود، ولی باید دانست که در سوره نساء «ان الذین یکفرون بالله و رسله و یریدون ان یفرقوا بین الله و رسله و یقولون نومن ببعض و نکفر ببعض و یریدون ان یتخذوا بین ذلک سبیلا* اولئک هم الکافرون حقا و اعتدنا للکافرین عذابا مهینا؛ كسانى كه به خدا و پيامبرانش كفر مى ‏ورزند و مى‏ خواهند ميان خدا و پيامبران او جدايى اندازند و مى‏ گويند ما به بعضى ايمان داريم و بعضى را انكار مى ‏كنيم و مى ‏خواهند ميان اين [دو] راهى براى خود اختيار كنند. آنان در حقيقت كافرند و ما براى كافران عذابى خفت‏ آور آماده كرده‏ ايم.» (نساء/ 150- 151) خداوند عالم، کسانی را که به پیغمبران یا به بعضی از آنان ایمان ندارند، کافر دانسته است. بنابراین،‌ کسانی از ایمان خودش بهره مند خواهد بود که به همه پیغمبران ایمان آورده و دارای عمل صالح باشد.

نقش دین اسلام

آیین مقدس اسلام، آخرین دین آسمانی است و به همین جهت، کامل ترین ادیان می باشد. با آمدن این دین،‌ ادیان قبلی منسوخ شده است، زیرا با وجود کامل،‌ نیازی به ناقص نمی باشد. دین مقدس اسلام به وسیله پیغمبر گرامی ما، حضرت محمد بن عبدالله (ص) برای بشر فرستاده شده است. این در رستگاری و سعادت، هنگامی به روی جهانیان گشوده شد که جامعه های انسانی،‌ دوره های خامی و ناتوانی فکری خود را گذرانیده و برای به دست آوردن کمال انسانیت، آماده شده و شایستگی دریافت معارف و مطالب عالی و بلندپایه الهی و به کار بستن آنها را به دست آورده بودند. از این رو اسلام، حقایق و معارفی را که درخور فهم انسان واقع بین است و نیز اخلاق پسندیده ای را که امتیاز انسان به آن است و دستورهایی را که به همه کارهای زندگی فردی و اجتماعی انسان سر و سامان می دهد، برای بشر آورده و او را به عملی ساختن آن ها توصیه می کند.