قصیده عینیه ابن سینا و مسائل مربوطه

شعر علمی، یکی از نقاط اوج التفای تفکر و احساس شعور علمی است. در اینگونه آثار لطافت روح و احساس ادبی با تفکر علمی و اندیشه تجریدی ملاقات می کنند و در هم ادغام می شوند. بهتر است شعر علمی را نظم بنامیم، اما چگونه می توان ظرایف ذوقی و عناصر شعری محض را در اینگونه آثار نادیده گرفت، به ویژه در مواردی که آثار استادانه پدید آورده شده است، و اثر منظوم علمی سرشار است از مواد شعر و عناصر تعبیر شعری.
این اشعار را می توان زیر عنوان «قصاید عینیه» نیز قرار دارد، با اینکه آثاری در مقوله مورد نظر، به قافیه های دیگر نیز ذکر می شود. می دانیم که موضوع اینگونه قصاید و قطعات بیشتر معرفت نفس است. در مقوله مورد بحث، اثر معروف، همان قصیده عینیه ابن سیناست، بدین مطلع:
هبطت الیک من المحل الارفع *** ورقاء ذات تعزز و تمنع
چون در این قصیده مسائل چندی درباره نفس و چگونگی های آن آمده است، آن را «قصیده نفسیه» نیز خوانده اند، همینطور «قصیده ورقائیه» به علت آمدن کلمه «ورقاء» در بیت مطلع و «الروحیه المبارکه» به اعتبار مضامین. قصیده در «بحر کامل» است در بعضی روایات دارای 20 بیت است و در بعضی 21 بیت. درباره این قصیده، در طول سده های اسلامی، کارهای بسیار شده است، از قبیل ترجمه، شرح، استقبال، تخمیس، تشطیر و...

استقبال
استقبال هایی که از این قصیده شده است دو گونه است: استقبال لفظی و معنوی، استقبال معنوی. می توانیم این دون استقبال را با نام های «استقبال تام» و «استقبال مشابه» یادکنیم.

استقبال تام
مقصود از استقبال تام، این است که شعری که شاعر دوم به پیروی و تتبع شاعر اول می سازد، هم از جهت معنی و هم از جهت وزن و روی و قافیه همانند با شعر شاعر اول باشد. اینک چند نمونه از این استقبال های عینیه:
1- امیرالشعراء احمد شوقی مصری (م1351 ه.ق):
ضمی قناعک یاسعاد اوارفعی *** هذی المحاسن ماخلقن لبرقع
این قصیده 45 بیت است و از جمله، در مجله مصری «الکتاب» شماره 4، سال هفتم (ماه رجب 1371) شماره ویژه به مناسبت هزاره ابن سینا به چاپ رسیده است.
2- شیخ محمدجواد بلاغی (م 1352 ه.ق):
نعمت بان جائت بخلق المبدع *** ثم السعاده ان یقول لها ارجعی
این عالم بزرگ مجاهد که صاحب آثار بسیار است و کتاب های ارجمند، در این قصیده به حقایقی قرآنی و افکاری الهی اشاره می کند و به برخی از مسائل مطرح شده در قصیده ابن سینا پاسخ می دهد. اینک چند بیت دیگر از قصیده بلاغی:
خلقت لانفع غایه یالیتها *** تبعت سبیل الرشد نحو الا نفع
الله سواها فالمهها فهل *** تنحو السبیل الی المحل الارفع
3- شیخ محمدصالح سمنانی مازندرانی (م-1391):
بزغت الیک من الفضاء الاوسع *** شمس اشعتها بهی المطلع
این قصیده 196 بیت است، و در کتاب «حکمت بوعلی سینا» جلد 3 مقدمه به چاپ رسیده است.
4-شیخ محمدتقی جعفری تبریزی:
طلعت الیک النفس احس مطلع *** مشعوفه بک وهی ذات تولع
این قصیده 87 بیت است، و در کتاب «حکمت بوعلی سینا» جلد 3 مقدمه به چاپ رسیده است.
5- عادل غضبان مصری:
ورقاء یاصنوالملائک رجعی *** نغم الهوی و بحمد ربک فاسجعی
این قصیده 25 بیت است. استاد عادل غضبان مدیر مجله «الکتاب» قاهره است. قصیده در همان مجله شماره و سال یاده شده، به چاپ رسیده است.
6- علی نصوح الطاهر:
هبطت الیک من المحل الارفع *** علویه النسمات باسم المبدع
ان قیل انا لانرا ها اشبهت *** ورقاء ذات تعزو تمنع
این استقبال به گونه «تشطیر» است. می دانیم که مصرع را شطر نیز می گویند. شطر یعنی نیم، نیمه. تشطیر بیت، یعنی بر هر نیمه ای (مصرعی) از بیت، نیمه ای افزودن به صورتی که از یک بیت دو بیت ساخته شود، و دو مصرع افزوده، یکی مصرع دوم بشود برای مصرع اول بیت اصل و دیگری مصری اول برای مصرع دوم آن چنانکه در بالا چنین است. آنچه در تعریف تشطیر گفتیم چنانکه معلوم است تشطیر عروضی است، نه تشطیر بدیعی.

استقبال مشابه
استقبال مشابه را به معنای تتبع و استقبالی به کار می برند که در آن، تنها متابعت و پیروی معنوی منظور باشد. از این نمونه در مورد عینیه:
از شیخ اشراق شیخ شهاب الدین سهروردی زنجانی (م-587)، چهار بیت نقل شده است، به قافیه «قاف» که آن را استقبال از ابن سینا دانسته اند. بحر این ابیات با عینیه یکی است «بحر کامل»:
خلعت هیاکلها بجر عاء الحمی *** وصبت لمغناها القدیم تشوها
و تلفتت نحو الدیار فشاقها *** ربع عفت اطلاله فتمزقا
وقفت تسائله فرد جوابها *** رجع الصدی ان لا سبیل الی اللقا
فکانما برق تالق بالحمی *** ثم انطوی فکانه ما ابرقا»
آنچه را که از سهروردی، استقبال از عینیه دانسته اند، همین ابیات است، نه قصیده حائیه او (23 بیت) که در بیان سلوک اشراقی و سیر فیلسوفانه است. این قصیده نیز اثری معرف است. بدین مطلع:
ابدا تحن الیک الارواح *** و وصالکم ریحانها و الراح
نیز در کشف الظنون زیر عنوان «القصیده القافیه فی الحوال النفس» به قصیده قافیه ای اشاره شده است، در استقبال از عینیه، بدون ذکر شاعر آن، بدین مطلع:
ولقد تقضی من ریاض ررق *** ببغاء ذات تنوق و تالق
به شروح این قصیده نیز اشاره شده است، چنانکه ذیل عینیه ابن سینا نیز از شروح و تخمیس های آن مفصل سخن گفته است.

ترجمه و شرح
درباره این اثر ادبی فلسفی اسلامی، یعنی قصیده عینیه شیخ الرئیس ابوعلی سینا، کارهای بسیاری شده است. از جمله شرح ها و ترجمه هایی است چند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می شود:
1-شرح قصیده از: شیخ علی بن سلیمان بحرانی.
2-شرح و ترجمه ای از: حاج ملاهادی سبزواری، در کتاب «اسرار الحکم» باب چهارم.
3-ترجمه ای در کتاب «نامه دانشوران»
4-ترجمه ای از: ضیاءالدین دری چاپ تهران (1373) همراه کتاب «رهنمای حکمت» (مجموعه رسائل ابن سینا)
5-ترجمه ای به فرانسه از: بارون کارا دووو (Garra da vaux) چاپ شده در مجله آسیایی (1899)