اقسام عقل

هرکس، تا اندازه ای، در مسائل "معرفت" کار کرده باشد، می داند که "معرفه الله"، رسیدن به هر درجه ای از آن، بدون بکار بستن عقل و داشتن تعقل های تألهی ممتد میسور نخواهد گشت؛ منتهی باید دانست که عقل -به یک اعتبار- به دو قسم تقسیم می شود:
1- عقل سطوحی
2- عقل دفائنی
"عقل سطوحی"، یعنی استفاده از سطح عقل نه عمق آن و این همان عقل عام بشری است، که بشر در زندگی روزمره خود از آن استفاده می کند، تا سطح علوم و فلسفه ها و ریاضیات و هنر ها و اختراع ها و اکتشاف ها و...
"عقل دفائنی"، یعنی استفاده از عمق عقل نه فقط سطح آن و این اصطلاح را ما از سخن امام علی بن ابیطالب (ع) گرفته ایم، آنجا که عقول و افکار را بدان توجه داده است و شناخت آن و نشان دادن راه استفاده از آن را منحصر به پیامبران و تعالیم وحیانی دانسته است. در خطبه آغاز "نهج البلاغه"، به هنگام بر شمردن ویژگی های پیامبران الهی، یکی هم این را می شمارد:
«ویثیروا لهم دفائن العقول»؛ «پیامبران را خداوند فرستاد تا.... دفائن (اعماق)، عقل را به مردمان بشناسانند»
پس عقل، اولا «دفائنی» و «غیر دفائنی» دارد و عقل دفائنی یعنی استعداد های باطنی و نیرو های عمقی. ثانیا، کشف این بعد اعماقی عقل و استفاده از آن ویژه پیامبران و پیروان خالص آنان است و بشر این تعلیم را باید از آنان بیاموزد و در عرصه وحی، به کمال عقل و عقلانیت برسد و روشن است که صاحبان کمال عقلی می توانند دیگران را به عقلیتی کمال یافته برسانند و صاحبان عقل کامل پیامبران هر زمانند، نسبت به مردم آن زمان.
فرا گستر امدادات عقلی و آفاق پرور ادراکات عظیم روحی و سر سرا پرده اسرار سبوحی، حضرت امام موسی بن جعفر (ع)، در "زبور هشامی" ( 80 تعلیم فوق و الا، برای هشام بن حکم) چنین می فرماید:
«و ما بعث الله نبیا إلا عاقلا، حتی یکون عقله افضل من جمیع جهد المجتهدین»؛ «خداوند، هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر آن کس که دارای کامل ترین عقل باشد، به طوری که عقل او (و وسعت دامنه استعداد او برای دریافت های وحیانی و شناخت های نفس الامری) از عقل همه عابدان پر تلاش در عبادت (یا متعقلان کوشند) در مرتبه ای بالاتر قرار داشته باشد».