مدرسه اسلامی

مقصود از مدرسه اسلامی، جغرافیایی است که مسلمین، در آغاز پی ریزی دانش های خویش، آن را به وجود آوردند. مسلمین پیش از آگهی یافتن از مدرسه های جغرافیایی قبل از اسلام، خود به وضع «علم جغرافیا» پرداختند. امور ذیل آنان را به تدوین و تحقیق این علوم واداشت:
أ- طلب علم. بر همه افراد مسلمان فریضه بود که در جستجوی دانش و برای طلب علم به هر سوی بشتابند. دشت ها و هامون ها طی کنند و دریاها درنوردند. این فریضه، عام و همگانی و موکد است و در آن هیچگونه استطاعتی شرط نیست، زیرا اسلام می گوید: «طلب العلم فریضه علی کل مسلم؛ کسب علم و دانش بر هر مسلمانی واجب است.» و نیز: «اطلبوا العلم و لو بالصین؛ علم را کسب کنید حتی اگر در چین باشد.» و نیز: «اطلبوا العلم ولو بسفک المهج و خوض اللحج» و از این رو برای خلق اسلام لازم بود که آبادی ها و راهها و منازل و مردمان دیگر را خوب بشناسند تا با بصیرت کامل به جسجوی دانش ها بپردازند.
ب- سفر حج. می بایست مسلمانان برای این سفر راهها (= مسالک) و آبادی ها و کشورها (ممالک) را که سر راهشان بود نیک بشناسند. این سفر نیز فریضه بود و مسلمانان از سراسر عالم، چنان هم اکنون، برای انجام دادن مراسم و آیین آن روانه می شدند.
ج- معرفت آفاق. اسلام از آغاز کار، با آموزش های خود استعداد و شعور فردی و اجتماعی مسلمین را توسعه داد. «قرآن کریم» با نقل سرگذشت گذشتگان، مردم را متوجه ساخت که باید در آثار پیشینیان نیک بنگرند و پند آموزند، تا هم برای سعادت خویش به مقدار کارایی مقاومت پی برند، و هم سیر در عالم و معرفت آفاق و نفوس و تأمل در شهرها و آبادی ها و ویـرانی ها، مایه توسعه اندیشه و گستردگی قلمرو ذهنیات آنان گردد.
د- سازمان اداری و سیاسی، در مورد اراضی و شهرهای مفتوح و علل فتوح و مسائل جزیه و خراج و سایر نظامات مملکتی، حوزه اسلام نیازمند بود که تحقیقات درست و کاملی داشته باشد. از اینرو، لازم بود که مسائل شناخته شده را تدوین کنند و ناشناخته ها را با تحقیق و تفحص بشناسند و بشناسانند. این همان بود که امثال ابن خردادبه را به تدوین مباحث جغرافیا، و پیش از او قدامه بن جعفر را به این تدوین واداشت. بر روی هم، و هم تأکیدی که اسلام در راه گستردگی دامنه علوم و دانشها می کرد، عواملی بود که جغرافیای اسلامی را با شکل خاص خود بوجود آورد، و دانشمندان اسلام را واداشت تا علم جغرافیا، حتی شعبه جغرافیای انسانی، را تدوین کنند. کارنامه این حرکت علمی در زمینه جغرافیا، «مدرسه اسلامی» نامیده می شود.