مدرسه سیسیل

مقصود از مدرسه چهارم (سیسیل)، مدرسه شریف ادریسی، مولف کتاب «نزهة المشتاق فی اختراق الآفق» است که به گفته دکتر نقولا زیاده، نقشه های او در شناختن نقشه جهان مدتی دراز مرجع اروپاییان بوده است.
ابوعبدالله، محمد بن عبدالله بن ادریس، که به علت سیادت، به «شریف ادریسی» معروف است، در سبتة (سبوتا، شمال آفریقا، کنار تنگه جبل الطارق) به سال 493 بزاد و در 560 درگذشت. او دانشمند جغرافیدان مسلمان و از بزرگترین جغرافیدانان و نقشه نگاران قرون وسطی بود، که در درباره روژه دوم (به عربی: رجار)، فرمانروای سیسیل، رونق یافت و برای او جهان نمایی از نقره ساخت، و کتابی در جغرافیا به نام «الرجاری» یا «نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق» به نام وی تألیف کرد. این کتاب، چنانکه در برخی از مآخذ آمده است، مفصل ترین شروح قرون وسطایی عالم است، و برخلاف سایر کتب جغرافیدانان مسلمان، شامل، اطلاعاتی است درباره بسیاری از کشورهای مسیحی.
اصولا معلومات مسلمین در زمینه جغرافیا، و نیز نقشه، بسیار ارجمند و مهم است. به گفته یکی از محققان معاصر، آثار تحقیقات مسلمین در جغرافیا از جهات مختلف اهمیت دارد: وصف طرق و مسالک، بیان طول و عرض و طبیعی بلا، شرح منازل و بنادر، علاقه خاص به جغرافیای انسانی. و از اینجاست که آثار مسلمین در جغرافیا متنوع و آموزنده است. و می نگریم که در جغرافیا وسعت عرصه تحقیقات مسلمین خیلی بیشتر از یونانی هاست.
سفر و حرکت و سیر در نظر آنان بسی اهمییت داشته است، و از همین روست که می بینیم پنج قرن قبل از مارکوپولو، یک سیاح مسلمان، سلیمان تاجر، از چین دیدن کرده است، و وصف مشهودات او در روایت ابوزید سیرافی باقی است. از علاقه زیاد مسلمین به جغرافیا و دانستن خواص شهرها، موضوعی نیز که جالب است، علاقه به وصف غرایب است و این علاقه تا حدی است که حتی سرگذشت افسانه آمیز ملاحان را ذکر کرده اند. نیز باید دانست که اطلاعات جغرافیای مسلمین به حدود قلمرو خلافت محدود نمی شد، و نه تنها از راه دریا تا چین و هند و کره و حتی ژاپن سفر کردند، بلکه از راه زمین نیز آسیای مرکزی و حتی چین را دیدند و شناختند. در جغرافیای انسانی نیز بسیار علاقه نشان دادند و تحقیق کردند. «تحقیق ماللهند» بیرونی برای نمونه کامل تحقیقات مسلمین است در زمینه جغرافیای انسانی و فولکلور. مسلمین بوسیله بازرگانان و سیاحان و حاجیان و سپس بوسیله دانشمندان و محققان جغرافیایی، به شناختن جهان و تدوین مسائل جغرافیایی توفیق یافتند، و حتی معلومات جغرافیایی آنان از راه سیسیل به دست اروپاییان رسید.
روح تحقیق و رسیدگی عمیق نیز در مسلمین به حد کمال بود و خود علاقه شدیدی به مشاهده و تجربه و آزمون شخصی داشتند، چنانکه در مورد مسعودی و بیرونی و مقدسی و دیگران می بینیم.
و در آثار مسعودی، جهانگرد و مورخ دقیق، نیز فراوان به نمونه این تحقیق و بررسیها می رسیم. کتاب «القضایا و التجارب» او در دست نیست، اما از «مروج الذهب» و «التـــنبیه والإشراف» روش کار و تحقیق او معلوم می شود. و بخصوص درکارهای او و بیرونی می نگریم که چگونه به دقایق مسائل جغرافیای انسانی توجه کرده اند. و در مورد انواع حرفه ها و خواص شهرها و آبادی ها رسیدگی و دقت نموده اند.
بیرونی می گوید: ...ولی اکنون؛ اسلام از نواحی شرقی تا نواحی غربی زمین، همه جا نفوذ کرده است. در جانب مغرب تا اندلس، و در جانب مشرق تا چین و اواسط هند، و در جانب جنوب تا حبشه و زنگبار، و در شمال تا بلاد ترکان و صقلابیان رسیده است. بدین ترتیب، اقوام مختلف با یکدیکر چنان تفاهمی پیدا کرده اند که تنها خواست خدا می توانسته است چنین کند. و از آنان (که سد راه ارتباط های فرهنگی بودند) تنها ولگردان و راهزنان بر جای ماندند. بازمانده کافران سرسخت، گرفتار ترس شدند و سر به اطلاعات فرود آوردند. اینان اکنون در پیروان اسلام به چشم احترام می نگرند، و با آنان در صلح و صفا به سر می برند. تحصیل اطلاعات درباره جاهای مختلف زمین، اکنون بیرون از قیاس، سهل تر و مطمئنتر شده است. اکنون گروهی از امکنه را می یابیم که در جغرافیا (بطلمیموس)، در مشرق امکنه دیگر قرار داده شده، در صورتی که واقعش در مغرب آن امکنه واقع است، و برعکس دلیل این امر آن است که یا تعیین مسافات که بنابر آنها طول و عرض جغرافیایی صورت می گرفته، مبنی بر اشتباه بوده است، یا اینکه ساکنان اینگونه امکنه، جاهای سابق خود را ترک کرده و به جاهای دیگر رفته اند. پس با توجه به نمونه کارهای مسلمین، به اهمیت این دانش نزد آنان برمی خوریم و تنها در کتاب «تقوم البلدان» به دهها مسئله دقیق در مورد عرض و طول شهرها و ذکر اسامی آنها می رسیم. جغرافیای مسلمین، چنانکه یاد کردیم، به ذکر طول و عرض بلاد منحصر نبود، ولی در همان باره نیز می بینیم که چه مایه کارهای علمی انجام داده اند. و به گفته کراچکوفسکی: در این روزگار دیگر تأثیر مهم و چشمگیر آنان را در تاریخ تمدن انسانی همگان پذیرفته اند.
و به گفته لاروس، به نقل دائره المعارف مصر-: هنگامی که خواننده ای بخواهد شگفتی دانش جغرافیا را در قرن یازدهم (میلادی- پنجم هجری)، بنگرد نباید آن را در اروپا که در آن روزگار غرق توحش بود بجوید، بلکه باید مقصود خویش را در نزد عرب (مسلمین) طلب کند.