منطقه جنوبی عربستان و دولت های آن

تاریخ نویسان هنگام بحث از شبه جزیره عربستان تاریخ قسمت جنوبی را بر شمال و صحرا مقدم می دارند. این تقدیم از آن جهت است که این منطقه از هزاره دوم پیش از میلاد تا ظهور اسلام پیوسته دستخوش دگرگونی بوده است و بنابراین، دارای تاریخی همراه با تحول است، در صورتی که قسمت های خشک و غیرقابل سکونت آن، تاریخی یکنواخت دارد، یا تحول آن با کندی همراه بوده است.
در منتهی الیه جنوبی شبه جزیره عربستان، منطقه ای مثلث شکل وجود دارد. که ضلع شرقی آن را ساحل دریای عرب و ضلع غربی آن را ساحل دریای سرخ تشکیل می دهد. هر گاه خطی از جیزان (در غرب) به وادی حضرموت (در شرق) رسم کنیم، که ضلع سوم این مثلث باشد، در داخل این محدوده منطقه ای قرار خواهد گرفت که در قدیم آن را عربستان خوشبخت یا یمن نامیده اند، و امروز دو یمن جنوبی و شمالی را تشکیل می دهد. این قسمت از شبه جزیره از قرن ها پیش از میلاد دارای حکومت هایی بوده است، اما وضع دقیق آنان هنوز هم بدرستی روشن نیست. تا پیش از کاوش های باستان شناسان منابع اطلاع مورخان نوشته های تاریخ نویسان قدیم بود که بیشتر آن جنبه علمی نداشت. در قرن نوزدهم و بیستم میلادی کوشش های دانشمندان و جهانگردان و تتبع مورخان، تاریخ این منطقه را تا حدودی روشن و نام دولت هایی را که بر آن حکومت کرده اند معین ساخت. مهم ترین دولت هایی که در این منطقه تشکیل شده معین و سباست و نیز دو دولت دیگر را که قتبان و دولت حضرموت است باید نام برد. دولت معینیان که پایتخت آن قرنو بود بین سالهای 1200 تا 600 پیش از میلاد وجود داشته. سلطه بازرگانی این دولت گاه چنان وسعت می یافته که از خلیج فارس تا کنار دریای مدیترانه را فرا می گرفته است. دولت قتبان، که پایتخت آن تمنع بود، یکی دیگر از دولت های جنوب (غربی) شبه جزیره است و در مجاورت حضرموت بود. قتبان در هزاره اول پیش از میلاد مسیح تأسیس شد (حدود قرن ششم ق م) و تا دو قرن بعد از میلاد مسیح ادامه داشته است، ولی بعضی محققان می گویند این دولت اندکی پیش از میلاد (سال 50 ق م) منقرض گردید. با همه کوشش هایی که دانشمندان پیرامون روشن ساختن تاریخ پادشاهان این سلسله کرده اند هنوز جای بحث در آن باقی است. آنچه معلوم شده است این که دولت قتبان را سبائیان برچیده اند. چنان که باستان شناسان از روی سنگ نوشته ها معلوم کرده اند که پادشاهان قتبان و همچنین سبا لقب مکــرب داشته اند. بعض محققان احتمال می دهند مکرب در لهجه جنوبی با مقرب در لغت عرب شمال همانند باشد و از روی همین تقریب احتمال داده اند که این پادشاهان نوعی قدرت دینی و سیاسی آمیخته داشته اند که بعدها جنبه روحانی آن از بین رفته است. به نظر می رسد در منطقه جنوبی در آغاز، جنبه روحانی و آسمانی حکومت ها دارای اهمیت بوده است. دولت سبائیان در جنوب غربی شبه جزیره تأسیس شده و پاتیخت آنان مأرب بوده است. اما منطقه نفوذشان از شرق به غرب، یعنی از ساحل خلیج فارس به سمت دریای سرخ، امتداد داشته است. هنگامی که قدرت معینیان رو به زوال نهاد، دولت سبا قدرت خود را آغاز کرد و بر معینیان دست یافت. دولتی که در حضرموت تأسیس شد، پایتخت آن شبوه بوده و بواسطه برخورداری از تجارت کندر ثروت فراوانی داشته است. این دولت معاصر با معینیان، و به قولی تابع آنان بود و درسال سیصد پس از میلاد مسیح از میان رفته است. در میان این دولت ها سبا دارای اهمیتی خاص است، و چنان که جنوب شبه جزیره عربستان مرکز تأسیس حکومت ها بوده است، سبا در بین دولت های جنوبی حکومت بزرگ منطقه به شمار رفته است. قدرت سیاسی و نظامی و بازرگانی سبا توانست به تدریج حکومت های پراکنده جنوب را زیر پوشش حکومت مستقل و گسترده خود درآورد و دامنه سلطه خود را تا به آفریقا بکشاند.
سبائیان تقریبا نه قرن بر این منطقه حکومت کردند و منطقه نفوذ خود را گسترش دادند و راه بازرگانی اقیانوس هند به دریای سرخ را در دست گرفتند. ادویه هند و دانه های معطر یمن (کندر) از طریق باب المندب به دریای سرخ و از آن جا به خلیج فارس عقبه و کنار دریای متوسط می رفت.
دوره سبائیان تا یکصد و پانزده پیش از میلاد دوام یافته است. در قرآن کریم در دو سوره نام سبا آمده است، نخست در سوره نمل و دیگری در سوره سبأ. حکومت سبا از آغاز تا سده چهارم پیش از میلاد نیمه روحانی و نیمه پادشاهی بوده است و چنان که نوشتیم حاکمان آنان را مکــرب می گفته اند. حکمران سبا در قرآن کریم ذکر او آمده، زنی است که در تاریخ و ادبیات اسلامی نام او را بلقیس نوشته اند، ولی قرآن از او به لفظ إمراه (زن) تعبیر کرده است. و او همان است که چون نامه سلیمان (ع) بدو رسید نزد او رفت:
«فمکث غیر بعید فقال أحطت بما لم تحط به و جئتک من سبأ بنبأ یقین. إنی وجدت امراة تملکهم و أوتیت من کل شیء و لها عرش عظیم»؛ «پس درنگی کرد نه چندان دراز، پس گفت آنچه را تو فرا نگرفتی، فرا گرفتم و داستانی درست از سبا برای تو آوردم. همانا من زنی را دیدم که بر آنان پادشاهی می کرد و همه چیز داشت و او را تختی بزرگ بود». (نمل/ 22-23).
به واقعه جاری شدن سیل سرزمین سبا در سوره ای به همین نام اشاراتی آمده است:
«لقد کان لسبأ فی مسکنهم آیة جنتان عن یمین و شمال کلوا من رزق ربکم و اشکروا له بلدة طیبة و رب غفور. فأعرضوا فأرسلنا علیهم سیل العرم و بدلناهم بجنتیهم جنتین ذواتی اکل خمط و أثل و شیء من سدر قلیل»؛ «همانا برای سبا در جای باش (مسکن) آنان نشانی بود دو باغ از راست و چپ. از روزی پروردگارتان و او را سپاس گویید. شهری پاکیزه و پروردگاری آمرزنده. پس روی بر تافتند. پس فرستادیم بر آنان سیل بی کران را و تبدیل کردیم دو باغ ایشان را به دو باغ که میوه آن خاردار تلخ مزه بود و شوره گز و اندکی سدر» (سبأ/ 15-16).