شرایط پذیرش دعا

دعا کردن به معنای طلب کردن چیزی است از طرف کوچک به بزرگ و به استجابت رسیدن دعا شرایطی دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
از مهمترین شرائط اجابت دعا آن است که در موقع دعا حال انقطاع داشته باشد، دلش جز بخدا به هیچکس نباشد این مهمترین شرط است و کم اتفاق میافتد که خدا را حاضر و دیگران را عاجز و بیکاره بداند، اگر اینطور انقطاعی حاصل شد دعایش مستجاب است. لذا یکنفر از حضرت رسول خواست که اسم اعظم خدا را بمن یاد ده حضرت فرمود دلت را از غیر خدا خالی کن و بگو یا الله.
از دیگر شرائط اجابت دعا نخوردن غذای حرام است. لقمه حرام باعث میشود که تا چهل روز دعا مستجاب نگردد و همچنین اگر مظلومی از دست انسان ناله کند دعای ظالم مستجاب نمیشود، آه مظلوم گاهی انسان را به اسفل السافلین میبرد. در تواریخ ثبت است که یکی از فرعونیان گوشواره ای از گوش دختری از بنی اسرائیل کشید گوش دختر خونی شد، دختر سربلند کرد و گفت یا الله تو می بینی، برای همین آه، خدا مهلت را از قوم فرعون برداشت.
در حالات یکی از سلاطین ایران نوشته اند که شبی خوابش نمیبرد با خود گفت شاید آه مظلومی عقب سر من باشد. لباس مبدل پوشید و بیرون آمد و گردش میکرد تا آه مظلوم را بشنود از درون مسجدی ناله ای شنید که میگوید: ای خدا تلافی کن از سلطان. داخل مسجد شد و گفت من شاه هستم بگو چه ظلمی در حق تو شده است. مرد گفت یکی از لشگریانت هر شب می آید با زور با زن من جمع میشود. شاه به درون خانه آنمرد رفت و چراغ را خاموش کرد و آن لشگری را کشت پس از روشن کردن چراغ سجده شکر را بجای آورد.
صاحب خانه سوال کرد چرا چراغ را خاموش کردی و برای چه سجده شکر را بجای آوردی؟
گفت برای این چراغ را خاموش نمودم که اگر پسرم هم باشد او را بکشم و سجده شکرم برای این بود که دیدم پسرم نیست.
دیگر از شروط دعا حسن ظن کامل و اعتماد بخداوند است و شکی نداشته باشد که حاجت او بهر بزرگی باشد در مقابل قدرت خدا هیچ است. حضرت صادق (ع) میفرماید وقتی دعا میکنی فکر کن که حاجتت دم در است. دعا شروط زیادی دارد اما در مقابلش خدای تعالی دستگاهی درست کرده یعنی اوقاتی معین فرموده که اگر آن شروط هم نباشد دعا اثر میکند. یکی ثلث آخر شب. دیگر سدس دوم از نصف دوم که در این وقت اگر نماز بخواند و حاجت بطلبد مستجاب است دیگر موقع زوال یعنی ظهر است دیگر موقع غروب است خصوصا در شب جمعه و ساعت آخر روز جمعه که از موقع استجابت دعا می باشد. روایتی است که فضه نقل کرده که حضرت زهرا (س) در محراب بود و مرا روی بام می فرستاد که هر وقت قرص آفتاب غروب کند حضرت را مطلع نمایم.
رعایت طهارت ظاهری و باطنی از آداب و مقدمات دعا میباشد. بدن و لباس باید موقع دعا پاک و تمیز باشد و غسل کند یا وضو بگیرد (از غسلهای مستحب، غسل حاجت است) اما طهارت باطن موقع دعا بایستی قلب را پاک کند. مثلا اگر کینه یا سوء ظن به مسلمانی دارد از دل خود بیرون نماید. یا اگر گناه کرده توبه نماید.
در روایت است که حضرت داود (ع) وقتی می خواست به صحرا برای مناجات برود از یک هفته قبل مقدمات آنرا فراهم می نمود مثلا یک هفته روزه می گرفت. بالجمله اگر قلب حاضر نباشد درست نمی شود و چون نظر خدا بدل است باید قلب را پاک نمود بعد روی سوی او آورد. حدیثی است از حضرت صادق (ع) که فرمود در بنی اسرائیل یک نفر بود سه سال دعا میکرد که خدا پسری باو بدهد دعایش مستجاب نمی گردید پس از سه سال گله کرد که پروردگارا سه سال است دعایم مستجاب نمیشود!؟ شب در عالم رویا کسی به او گفت تو سه سال خدا را میخوانی با زبانی که به آن فحش و سخن ناروا میگوئی و با دل سرکش و ناپاک و با نیت نادرست، پس باید زبانت را از سخن ناروا نگه داری، و در دلت خوف خدا باشد یعنی خاشع برای خدا باشد و نیت خود را نیکو کن تا دعایت مستجاب شود. پس آن مرد عابد یکسال زبان و دل خود را اصلاح نمود و خدا هم دعایش را مستجاب فرمود و فرزندی بدو عنایت نمود. «انک تد عوالله بلسان بذی و قلب عات غیر نقی و نیه غیر صادقه فاقلع عن بذائک و لیتق الله قلبک ففعل الرجل فولد له غلام» صاحب کتاب عدة الداعی پس از نقل این حدیث چهار شرط برای استجاب دعا بیان نموده.
اول- زبان را از گناه پاک کردن.
دوم- قساوت قلب نداشتن.
سوم- حسن نیت داشتن، و مراد در اینجا حسن ظن است یعنی به پروردگار خود حسن ظن داشته باشد باینکه دعای او را مستجاب خواهد فرمود و اگر تأخیری حاصل شود برای مصلحتی میباشد که از آنجمله است اصلاح نمودن بنده حال خود را.
چهارم- توبه از گناه است، یعنی پیش از دعا از هر گناهی که داشته پشیمان گردد و توبه نماید.
از جمله آداب دعا صدقه دادن قبل از دعا میباشد هر اندازه میتواند همانطور که در قرآن مجید میفرماید:
«لینفق ذوسعه من سعته و من قدر علیه رزفه فلینفق مما آتاه الله؛ باید صاحب مال و ثروت از ثروتش انفاق کند و کسیکه معیشت او تنگ شده و فقیر است، پس، از همان که خدا باو داده انفاق کند» (طلاق/ 8). از طرف خدا امر شد که هر کس با رسول الله (ص) نجوی نماید، صدقه دهد تنها کسیکه به این آیه عمل کرد حضرت امیر (ع) بود بعد این آیه منسوخ گردید. بالاخره چون صدقه دل را شاد میکند خدا هم دل صدقه دهنده را شاد خواهند فرمود. و نیز قبل از دعا عطر باید زد.
پس از دعا نباید استعجال در اجابت نماید و نگوید چرا طول کشید بلکه با کمال صبر و قرار دست از دعا برندارد. متوجه باشد که میخواهد با خدای عالم صحبت کند عجله نداشته باشد. در نماز هم نباید شتاب و عجله داشته باشد. روایت است که اگر پس از نماز کسی زود بلند شود ندا میرسد بنده ما بما کاری نداشت. باید بعد از نماز، مشغول تعقیب بود مخصوصا برای زیادتی رزق خوب است.
دیگر از آداب دعا تصریح بحاجت است. یعنی: حاجتی را که میخواهد باید نام ببرد. مثلا اگر مدیون است با زبان بگوید و اگر عربی میداند به عربی بگوید و اگر نمیداند به فارسی فرق نمیکند به هر زبانی میخواهد باشد خلاصه خداوند دوست میدارد که حاجت را بر زبان جاری نماید. گرچه خدا دانای آشکار و نهان است.
دیگر از آداب دعا الحاح است، فارسی الحاح سماجت است. روایات کثیره ای است خدای تعالی یک صفت را برای خود اختصاص داده که خلق برای خدا برای کسی دیگر انجام ندهند و آن الحاح در سوال است. خدا دوست میدارد که بندگان در خانه خودش سماجت کنند نه در خانه دیگری مثل خود. حیف باشد که انسان برای حاجتی در خانه بنده ضعیفی الحاح کند. خسته نشدن و ملول نگردیدن و با وقار و طمأنینه بودن همه از آداب دعا میباشد.
از جمله آداب دعا آنستکه دعای عمومی کند. مثلا اگر قرض دارد فقط برای اداء قرض خود دعا نکند بلکه برای اداء بدهکاری همه مومنین دعا کند. یعنی: بجای کلمه من، ما گفته شود.
مرحوم مجلسی (ره) میفرماید: دعاهائی مانند «اللهم اهدنی من عندک» را اللهم اهدنا جائز است بخواند. همه بنده یکی هستند دیگران را هم در دعا باید جزء و شریک نمود تا بواسطه آبروی دیگران خداوند حاجت دعا کننده را قضا فرماید.
دیگر از آداب دعا اعتماد بقدرت خدای تعالی است یعنی وقتی حاجتی میطلبد متوجه باشد که این حاجت برای خدا انجامش آسان است. آیا حاجت تو از مرده زنده کردن بالاتر است؟ بقدرت خدا در همان حین اعتماد کن و دعا نما و بیقین بدان اگر صلاح باشد انجام خواهد گرفت.
دیگر از آداب دعاء، دعا در اجتماع است. نمیشود چهل نفر دعا نمایند و دعای ایشان مستجاب نگردد. هر چه عده بیشتر باشد تأثیر دعا بیشتر است، وقتی چهل دل پاک یا الله بگویند چطور دعا مستجاب نمیشود؟ در قضیه مباهله حضرت رسول الله (ص) تنها نیامد، بلکه با علی و فاطمه و حسن و حسین علیهما السلام آمد. خدا دوست دارد دعا با اجتماع باشد. حضرت صادق (ع) میفرماید: پدرم باقرالعلوم (ع) هر وقت حاجت مهمی داشت اهل منزل را جمع مینمود حتی کنیز و غلام را و می فرمود: من دعا میکنم شما آمین بگوئید. منظور آنست در دعاء اجتماع باشد بهتر است، چه همه با هم بخوانند و چه یکنفر بخواند و بقیه آمین بگویند. حضرت سجاد (ع) روز آخر ماه مبارک رمضان غلامان و کنیزان را جمع میفرمود و در وسط آنها قرار میگرفت و میفرمود: درباره من دعا کنید و از خداوند برای من طلب عفو مغفرت نمائید. در روایت فرموده اند: اگر برای دعا چهل نفر نبودید ده نفر جمع گردید و هر نفر چهار مرتبه دعا بخوانید و اگر ده نفر هم نباشد چهار نفر و هر یک نفر ده مرتبه دعا بخوانید و اگر یک نفر هستی خودت چهل بار را بخوان.

حمد و ثنای خداوند پیش از دعا
از جمله آداب و شرائط دعا آن است که در ابتداء دعاء حمد و ثنای خداوند را بجای آورد.
مثلا یک فصل یا چند فصل از دعای جوشن کبیر را بخواند. یا این که دعا را از حضرت امیر المؤمنین (ع) نقل شده بخواند: «یا من هو اقرب الی من حبل الورید یا من یحول بین المرء و قبله یا من هو یا المنظر الاعلی یا من لیس کمثله شیء» و پس از بجای آوردن حمد و ثنای پروردگار شروع کند به اقرار گناهان و استغفار از آنها و بشمارد نعمت های خداوند را. دعای عرفه امام حسین (ع) همه از نعمت های پروردگار یاد می نماید و می فرماید: پروردگارا مرا از شکم مادر به این دنیا آوردی، نعمت ها دادی، لباس دادی و مثل دعای ابوحمزه ثمالی که حضرت سجاد (ع) می فرماید: «سیدی انا الصغیر الذی ربیته و انا الجاهل الذی علمته و انا الضال الذی هدیته و انا الوضیع الذی رفعته؛ آقای من، من خرد بودم مرا تربیت نمودی جاهل بودم دانایم کردی، گمراه بودم هدایتم فرمودی پست بودم مرا بلند قرار دادی». از حضرت صادق (ع) سوال شد چرا هر چه دعا میکنم مستجاب نمیشود؟ فرمود برای اینکه شرائطش را بجا نمی آورید.
دیگر از شرائط و آداب دعا فرستادن صلوات است چون محمد (ص) و آل او (ع) اولا حق بگردن همه دارند و ثانیا بواسطه شأن ایشان، انسان صاحب شأن میشود.
دیگر از آداب دعا آن است که قلب خود را خاشع کند و وسائل دل شکستگی خود را فراهم نماید. قلب اگر خاشع گردید دعا مستجاب میشود. حتی میفرماید برو در قبرستان و با مرده ها تکلم نما شاید حالت تغییر نماید و همچنین اقبال قلب، آنهم از شرائط مهمه دعا میباشد. معنی اقبال این است که مطلبی را که از خدا طلب مینماید با دل بخواهد نه فقط با زبان. چون زبان مترجم دل است، تشنه حقیقی وقتی میگوید آب میخواهم برایش آب میاورند اما آدم خواب هرچه بگوید آب، کسی جوابش نمیدهد همچنین در دعا باید قلب کار نماید مثلا کسیکه خانه و زندگی او در معرض خطر سیل قرار گرفته چگونه استغاثه مینماند یا شخصی که سوار کشتی شده و دریا طوفانی گردیده چگونه خدا را میخواند و همچنین آدمی که بفکر مرگ است و سکرات موت را در نظر دارد از صمیم دل دعا مینماید و خدا را میخواند.
امیرالمومنین (ع) میفرماید: «لا یقبل الله عزوجل دعا قلب لاه؛ خدا مستجاب نمیکند دعا کسیکه دلش غافل است». حدیث دیگری است که ندا میرسد به حضرت عیسی (ع) مخوان ما را مگر وقتی که گریه و زاری داشته باشی. در کتاب شریف کافی حدیثی از حضرت امرالمومنین (ع) نقل نمود که فرمود: «اذا دعا احدکم للمیت فلا یدعوله و قلبه لاه ولکن لیجتهد فی الدعا» خلاصه معنی حدیث این است که وقتی یکنفر از شما برای مرده دعا مینماید باید جدی دعا نماید و با قلب غافل دعا نکند. مثل تعارفاتی که در مجالس ترحیم بین مردم متداول است اینگونه تعارفات نتیجه درستی ندارد. مرحوم مجلسی می فرماید: چون این تعارفات بین مردم متداول است لذا امام (ع) میفرماید اینگونه تعارفات برای میت اثری ندارد. بلی اگر بنشینی فکر گرفتاری مادرت در عالم برزخ بنمائی و از صمیم دل با اجتماع شرائط دعا برای او طلب آمرزش کنی خداوند هم در برزخ برای او فرج می نماید.
از اموریکه سبب اجابت دعاست مقدم داشتن طلب حاجات برادر دینی بر خود است. معصوم (ع) می فرماید: اگر متوجه شدی که یکی از مؤمنین به درد تو گرفتار است خودت را رها نما و در حق او دعا کن. البته از روی حقیقت نه از روی زور و ساختگی یعنی در اثر علاقه و محبت ایمانی که به آن دارد بطوریکه درد او را درد خود بداند و راحتی او راحتی خود بلکه بیشتر و اگر چنین بود خدا حاجات خودش را هم برآورده میفرماید.
در کتاب عدة الداعی نقل کرده اند از علی بن ابراهیم و او از پدرش که گفت دیدم عبدالله جندب را در روز عرفه در عرفات که تا غروب دو دستش را به آسمان بلند کرده و اشک از چشمانش ریزان بود چون مردم کوچ نمودند گفتم امروز کسی را نیکوتر از تو در عرفات ندیدم در جوابم گفت بخدا سوگند دعا نکردم مگر برای برادرانم زیرا مولایم موسی بن جعفر (ع) مرا خبر داد و فرمود: هرکس دعا نماید برای برادر دینی خود ندا میرسد از عرش برای تو می باشد یکصد هزار برابر، پس خوش نداشتم یکصد هزار دعا ضمانت شده را ترک نمایم، برای این که نمیدانم مستجاب است یا نه یعنی اگر برای خود دعا میکردم یکی بود آنهم مشکوک بود که مستجاب بشود یا نه لکن چون التجا و دعا برای برادرم نمودم برای خودم یکصد هزار است آنهم مستجاب، چون ملک دعا مینماید و دعا ملک هم رد نمیشود.
ناگفته نماند که مستفاد از روایات آنست که دعا درباره برادر دینی گاهی مثل آنرا بخودش میدهند، و گاهی دو برابر و گاهی چند برابر، تا یکصد هزار برابر، و این اختلاف به اعتبار ضعف و قوت ایمان و محبت قلبی دعا کننده است و چون عبدالله بن جندب از بزرگان اصحاب امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) بوده است مناسب جلالت قدر و مقامی که در محبت الهی داشته همان یکصد هزار میباشد.
و نیز از زید نرسی روایت کند که گفت با معاویه بن وهب در عرفات بودم و مشغول به دعا بود، چون استماع دعایش را نمودم دیدم برای خودش چیزی نمیخواهد و اسم مؤمنین و پدرانشان را می برد و برای آنها دعا میکند، چون سبب آنرا از او پرسیدم گفت شنیدم از مولایم حضرت صادق (ع) که فرمود: هر کس در غیاب برادرش برای او دعا کند ملکی از آسمان اول ندا کند برای تو یکصد هزار برابر باد، و ملکی از آسمان دوم گوید برای تو دویست هزار برابر باد، و ملکی از آسمان سوم گوید برای تو سیصد هزار برابر باد، تا اینکه فرمود ملکی از آسمان هفتم گوید برای تو هفتصد هزار برابر باد، سپس خدای متعال میفرماید: برای تو باد هزار هزار برابر. و آشکار است این مرتبه برای دعا کننده ای میباشد که دعایش از آسمان هفتم هم تجاوز نماید.