فرقه های موجود در ایران قبل از اسلام

پیش از ورود اسلام به ایران پنج فرقه در ایران بودند که نه تنها با زرتشتیان و زروانیان و کیومرثیان اختلاف داشتند، بلکه با خود نیز ناسازگار بودند:
1- نخست یهود ایران بودند که در زمان هخامنشیان در نتیجه تصرف بابل به دست کورش از اسارت رهایی یافته و گروهی از ایشان به ایران آمده و بیشتر در مغرب ایران یعنی خوزستان و اکباتان ساکن شده و در دوره ساسانیان بر شماره آنها افزوده شده بود و در داخله ایران پیش رفته و حتی در ناحیه اصفهان جمعیت کثیری از ایشان جمع شده بود.
2- دوم مسیحیت ایران بودند که در دوره اشکانی از همان آغاز دوره عیسویت عده ای از سکنه نواحی غربی ایران به دین ترسایان گرویده و کلیساها را مخصوصا در نواحی شرقی و غربی فرات دایر کرده و طریقه خاصی را که به طریقه نسطوری معروف است پسندیده و بدان ایمان آورده بودند و کم کم در داخله ایران پیش رفته تا دورترین نواحی شمال شرقی ایران در ماوراء النهر رفته و از آنجا به چین هم رفته و طریقه نسطوری را با خود به چین برده بودند...
3- سوم طریقه مانوی است که در سال 228 میلادی آشکار شده و به زودی در ایران پیشرفت بسیار کرده و چون طریقه بی پیرایه ای بوده و مانویان کوشش عمده در تصفیه اخلاق و تزکیه نفس و طهارت ظاهر و باطن داشته و جنبه عرفانی و تجرید خاصی به طریقه خود می داده اند و از میان همه مذاهب قدیم، حس زیبایی پسندی و جمال پرستی و جستجوی رفاه و آسایش مادی و معنوی در آن بیشتر بوده است مردم ایران به سرعت فوق العاده بدان گرویده اند و کسانی که بدان ایمان آورده اند عقیده راسخ بدان داشته اند و با همه سخت گیری ها که ساسانیان در برابر آن کرده اند نتوانسته اند آن را از میان بردارند.
4- چهارم طریقه مزدک است که در حدود سال 497 میلادی در ایران اعلان شده و چون اطلاعاتی که از آن به ما رسیده از کسانی است که با آن مخالف بوده اند نمی توان به این نکته اعتماد کرد که مزدکیان طرفدار اشتراک زن و مال و حتی تقسیم دارایی و به اصطلاح اسلامی "اباحی" بوده باشند، و با آنکه مخصوصا خسرو نوشین روان منتهای سختگیری را با آنها کرده و همه را در جایی محاصره کرده و کشته است باز مزدکیان از میان نرفته و در ایران پنهانی زندگی کرده اند...
5- پنجم دین بودا که در نواحی شمال شرقی ایران، از یک طرف همسایه هندوستان و از طرف دیگر همسایه چین بوده اند و در ایران به آنها بدهی می گفتند چندین مرکز عمده فراهم ساخته و مخصوصا در بامیان و بلخ بتخانه های مجلل داشته اند و معبد معروف "نوبهار" بلخ که در دوره های اسلامی آن را آتشکده و مرکز دین زرتشت دانسته اند مهمترین معبد بودایی آن سرزمین بوده است و خانواده برمکیان که در دوره هارون الرشید در تاریخ ایران مقام بسیار بلندی به دست آورده اند بازماندگان کسی بوده اند که منصب او "پر مکه" یعنی متولی و سرپرست بتخانه نوبهار بوده است.
مانویان و بودائیان شمال شرقی ایران بر خلاف دیگران (زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان)، در حمله اعراب مسلمان به ایران پایداری سخت کرده و بیش از بیست سال در دفاع از سرزمین خود جنگیده و آن را در برابر اعراب مسلمان پاسبانی کرده اند.