قدرت تبلیغات دین مسیح و انتشار آن در شرق

مسئله پیدایش مذهب عیسوی در ایران، و احیانا تحت فشار قرار گرفتن آن، و مقاومت سر سخت مسیحیان، و سپس نفوذ و توسعه آن مذهب در ایران تا آنجا که در اواخر عهد ساسانی برخی سلاطین ساسانی تمایل به این مذهب پیدا کردند و بسیاری از خاندان های اصیل زردشتی به آن گرویدند، داستانی دلکش و عبرت آموز است و نشان دهنده ضعف معنوی دین زردشت علی رغم قدرت روحانیان آن دین در میان ایرانیان است.
اگر اسلام به ایران نیامده بود، مسیحیت ایران را می گرفت و آیین زردشت به دست عیسویت تباه می شد همچنانکه کیشهای مانوی و مزدکی نیز که از داخل ایران ظهور کرده بودند رقیب های سرسخت دیگری برای آیین زردشتی بودند و زردشتیان کینه شدیدی نسبت به آنها داشتند و به همین دلیل است که زردشتیان ایران مانوی ها و مزدکی ها و حتی مسیحی ها را بیش از مسلمین دشمن می داشتند در دوره اسلام مکرر می بینیم که زردشتیان و مخصوصا روحانیان زردشتی با مسلمین علیه مانوی ها و مزدکی ها همکاری می کنند. و از آن سو می بینیم که عیسویان ایران نیز در اثر آزارها و محدودیتها و احیانا قتل عامها (در زمان شاهپور دوم) که از ناحیه زردشتیان دیده بودند، مسلمین را بر زردشتیان مقدم می دارند و مقدم مسلمین را به ایران گرامی می شمارند.
آقای پ.ژ دومناشه در کتاب "دین مسیح در ایران عهد ساسانی" به موضوع حیات مسیحیت در آن عصر و قدرت تبلیغات مسیحی در آن زمان و در آخر به شکستی که در مشرق از ناحیه اسلام بر مسیحیت وارد شد اشاره می کند و می گوید: با یک نظر سریع به نقشه ای که اخیرا آقای "ژ. دویلیه" استاد دانشکده حقوق "نولوز" ضمن انتشار حاصل زحمت زیاد و پرفایده خویش نشر کرده روشن می شود که چگونه مبلغینی از ایالت کلده به کشورهای مدیترانه و دریای چین رفته و تا هندوستان جنوبی و تبت و کشور مغولستان، عده زیادی را به دین مسیح در آورده اند. این تبلیغ در میان کشورها نشده بلکه در میان ملل صحرا گردی به عمل آمده است که هر روز در یک کشور به سر می بردند.
به این طریق دین مسیح در این نقاط بسیار دور تا قرن سیزدهم هنوز پابرجا بود و هنگامی که مبلغین "فرانسیسکن" از قبیل: "ژان دوپلان کارپن" و "روبروک" و مسافرینی مانند "مارکوپولو" به آن کشور مسافرت کردند، آن را در حال حیات یافتند. در میان اردوهای سیار رؤسای طوائف مغول که به دنبال پیروزی به طرف مغرب روان بودند و هنوز درباره اختیار ادیان مختلفی مانند بودایی و مانوی و اسلام که در میان راهشان بود تردید داشتند، مذهب نسطوری طرفدار زیاد پیدا کرد و هنگامی رسید که احتمال می رفت تمام رقبای خود را شکست دهد، قبول دین اسلام از طرف مغول شکست بزرگی برای مسیحیت در این نواحی بود.