دیدگاه هایی درباره انگیزه مسلمین از برپایی تمدن باشکوه اسلامی

در جهان اسلام حرکتی علمی و فرهنگی به وجود آمد که در آن عرب، ایرانی، هندی، مصری، الجزایری، تونسی، مراکشی، سوری و حتی اروپایی، اسپانیایی شرکت داشت و این حرکت از دورترین نقاط مشرق اسلامی تا دورترین نقاط مغرب اسلامی و همچنین از شمال تا جنوب اسلامی به هم پیوسته بود. در این حرکت فی المثل هم سیبویه و ابن سینای ایرانی شرکت داشت و هم ابن مالک اندلسی. محرک این واحد عظیم چه بود؟ در اینجا چند نوع فرضیه می توان ابراز داشت.
1- یک روح ملی عربی در همه این ملت ها پیدا شده بود و همه این ملت ها تحت نام و عنوان "عربیت" یک حرکت هماهنگ به وجود آورده بودند. قطعا چنین نیست، هر چند بعضی از اعراب معاصر می خواهند تاریخ را به این صورت تحریف کنند.
برخی اروپائیان، تمدن اسلامی را تحت عنوان تمدن عربی یاد می کنند تا از یک طرف بر غرور اعراب بیفزایند که بیش از پیش بر ملیت عربی خود تکیه کنند و خود را از جهان اسلام جدا سازند و از طرف دیگر سایر ملل مسلمان را از اعرابی که چنین دروغی را باور می دارند رنجیده خاطر سازند.
2- اینکه ملت های اسلامی هر کدام تحت تأثیر ملیت و قومیت خاص خویش فعالیت می کردند، انگیزه هر ملتی احساسات خاص ملی خود آنها بود. بطلان این نظر روشن است و نیازی به توضیح ندارد. ملت های اسلامی روی ملیت های خود پل زده بودند و به همین دلیل یک مسلمان هندی یا ایرانی با یک مسلمان آفریقایی یا اسپانیایی احساس اخوت و برادری می کرد.
3- اینکه این ملت ها روی خاصیت جهان وطنی علم از یک طرف و تعلیمات جهانی و انسانی و مافوق ملی و نژادی اسلام از طرف دیگر، در داخل مرزهای عقیدتی و فکری زندگی می کردند محرکات و انگیزه های آنها از اسلام سرچشمه می گرفت و بس.
شواهد و قرائن تاریخی، این نظر را تأیید می کند. راه شناختن محرکات و انگیزه های یک شخص یا یک ملت در یک حرکت تاریخی بررسی نحوه کار او است.