آغاز بسط علم نحو در صدر اسلام

علوم ادبی عربی، از دستور زبان عربی، یعنی نحو، آغاز می شود. مورخین اسلامی، اجماع و اتفاق دارند که مبتکر علم نحو امیرالمؤمنین (ع) است. علامه جلیل مرحوم ~سیدحسن صدر در کتاب نفیس تأسیس الشیعة دلائل و شواهد غیر قابل انکار این مطلب را ذکر کرده است (تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام صفحات 40 - 61)، علی (ع) به ابوالاسود دئلی، که مردی شیعی و فوق العاده با استعداد بوده است اصول نحو را آموخت و دستور داد که بر این اساس تأمل کند و بر آن بیفزاید، ابوالاسود طبق دستور عمل کرد و چیزهائی افزود و آنچه می دانست به عده ای و از آن جمله دو پسرش عطاء بن ابی الاسود و اباحرب بن ابی الاسود و یحیی بن یعمر و میمون اقرن و یحیی بن نعمان و عنبسة الفیل، آموخت.
گویند اصمعی عرب و ابوعبیده ایرانی دو ادیب معروف اسلامی، شاگردان عطاء پسر ابوالاسود بوده اند. در طبقه بعد از این طبقه افرادی دیگر از قبیل ابواسحاق حضرمی و عیسی ثقفی و ابوعمرو بن العلاء که مردی شیعی و از قراء سبعه است و بسیار جلیل القدر است قرار گرفته اند. ابوعمرو بن العلاء مردی لغوی و عارف به زبان و ادبیات و مخصوصا اشعار عرب بود، از کمال تقوا در ماه مبارک رمضان هرگز شعر نمی خواند، در سفر نوشته های خود را از آن رو که متضمن اشعار عرب جاهلی بود از بین برد.
اصمعی، یونس بن حبیب نحوی، ابوعبیده، سعدان بن مبارک تزدوی شاگردی کرده اند (ریحانة الادب، جلد دوم چاپ سوم، صفحه 213).
خلیل بن احمد عروضی که از مجتهدان و صاحب نظران درجه اول نحو است و مردی شیعی است و از نوابغ به شمار می رود و در طبقه بعد این طبقه قرار گرفته است. سیبویه معروف صاحب "الکتاب" شاگرد خلیل بوده است و اخفش معروف نزد سیبویه و خلیل تحصیل کرده است.
از این ببعد نحویین به دو نحله کوفیین و بصریین تقسیم می شوند. کسائی معروف، و شاگردش فراء و ابوالعباس ثعلب شاگرد فراء، و ابن الانباری شاگرد ابوالعباس ثعلب از نحله کوفی بوده اند و اما سیبویه و اخفش و مازنی و مبرد و زجاج و ابوعلی فارسی و ابن جنی و عبدالقادر جرجانی که به ترتیب استاد و شاگرد بوده اند از نحله بصری به شمار می روند.