تفاسیر مختلف از معنای نعیم در قرآن

روایاتیست که دلالت دارد بر اینکه انسان در مورد نعیم، مورد بازپرسی قرار می گیرد؛ و این روایات جملگی در تفسیر آیه کریمه سوره تکاثر آمده است: «ثم لتسـلن یؤمئذ عن النعیم؛ و آنگاه آن روز از این نعمت بازخواست می شوید» (تکاثر/ 8)
مرحوم شیخ طبرسی در تفسیر این آیه فرموده است: مقاتل گفته است مخاطب به این خطاب، کفار مکه هستند که در دنیا در خیر و نعمت بودند و در قیامت از شکرانه آن خیر و نعمت سؤال می شوند. چون آنان شکر و سپاس رب نعیم را که خداوند منان است به جای نیاوردند و غیر او را پرستیدند و به خداوند شرک آورند، آنان برای ترک شکر معذب می گردند.
حسن هم به همین معنی تفسیر کرده است؛ چون گفته است: از نعیم بازپرسی نمی شوند مگر اهل آتش. اکثر مفسرین گفته اند: معنایش اینست که ای جماعت مکلفین! شما درباره نعیم بازخواست می شوید! قتاده گفته است: خداوند به هر صاحب نعمتی، از نعمتی که به او داده است سؤال می کند. از سعید بن جبیر وارد است که مراد، نعیم در مأکول و مشروب و سایر لذائذ است و از عکرمه وارد است که مراد از نعیم، صحت و فراغت است. و مؤید این قول است روایتی که ابن عباس از رسول خدا (ص) نقل میکند که حضرت فرمودند: «نعمتان مغبون فیهما کثیر من الناس: الصحة و االفراغ؛ دو نعمت است که بسیاری از مردم درباره آن مغبونند: صحت و فراغ».
و از ابن مسعود وارد است که مراد از نعیم: امنیت و صحت است و نیز این معنی از مجاهد وارد شده است و ایضا این تفسیر از حضرت باقر و حضرت صادق (ع) آمده است و نیز گفته شده است که: مراد از نعیم، تمام نعمت هایی است که خداوند به انسان عنایت کرده است مگر بعضی از نعمت هایی که در حدیث تخصیص خورده است؛ و آن حدیث قول رسول الله (ص) است: «ثلاث لا یسأل عنها العبد: خرقة یواری بها عورته، أو کسرة یسد بها جوعته، أو بیت یکنه من الحر والبرد؛ سه چیز است که بنده در روز قیامت از آنها مؤاخذه و باز پرسی نمی گردد؛ پارچه ای که با آن عورت خود را بپوشاند، پاره نانی که با آن گرسنگی خود را رفع کند، اطاقی که او را از گرما و سرما مصون بدارد».
و در روایت است که بعضی از صحابه، حضرت رسول الله (ص) را با جمعی از اصحابش ضیافت کرد و برای آنان خرما و آب سرد مهیا ساخته بود. چون از آن خوردند و خارج شدند، رسول خدا گفتند: این از آن نعیمی است که از آن پرسش خواهید شد!
و عیاشی در ضمن حدیث طویلی با اسناد خود روایت کرده است که: ابوحنیفه از حضرت صادق (ع) درباره معنای این آیه پرسش کرد. حضرت به او گفتند: ای نعمان! نعیم در نزد تو چه معنی دارد؟! ابوحنیفه گفت: مراد، قوت و غذای انسان است از طعام و آب خوشگوار! حضرت گفتند: اگر خداوند تو را در روز قیامت در برابر خود وقوف دهد تا آنکه از یکایک از غذاهایی که خورده ای و از یکایک از آشامیدنی هایی که نوشیده ای پرسش به عمل آورد، بنابراین وقوف تو در پیشگاه او بسیار طول می کشد! ابوحنیفه گفت: فدایت شوم، مراد از نعیم در نزد شما چیست؟! حضرت گفتند: ما اهل بیت، نعیم هستیم که خداوند به سبب ما نعمت خود را بر بندگان خود ارزانی داشته است. و به برکت ما بندگان خدا الفت گرفتند بعد از آنکه با یکدیگر خلاف داشتند و به برکت ما خداوند بین دل های آنان مهر و عطوفت و محبت و وداد را ایجاد کرد و آنان را برادر یکدیگر قرار داد بعد از آنکه با هم دشمن بودند و به واسطه ما خداوند آنها را به اسلام رهبری نمود و اسلام نعمتی است که منقطع نمیشود و خداوند از نعیمی که به واسطۀ آن نعیم به آنها نعمت داده است بازپرسی می نماید و اوست پیغمبر (ص) و عترت او (ع) (مجمع البیان)
از «نوادر» راوندی با اسناد خود از حضرت موسی بن جعفر (ع) از پدرانش (ع) از رسول خدا (ص) روایت است که: «کل نعیم مسـول عنه یوم القیمة إلا ما کان فی سبیل الله تعالی؛ در روز بازپسین از هر نعیمی پرسش میشود، مگر آنچه در راه خدا باشد» (بحارالانوار، ج 7، ص 261).
و در «محاسن» برقی، از حضرت صادق (ع) روایت است که: «قال: ثلاثة أشیآء لا یحاسب العبد المؤمن علیهن: طعام یأکله، و ثوب یلبسه، و زوجة صالحة تعاونه و یحصن بها فرجه؛ سه چیز است که بنده مؤمن برای آنها محاسبه نمی شود: طعامی که میخورد، لباسی که می پوشد، و زوجه صالحه ای که او را کمک و یاری میدهد و آن بنده مؤمن به واسطه آن زوجه، خود را در عفت قرار می دهد و دست به کار نامشروع نمی آلاید» (محاسن، ج 2، ص 399)