سؤال از حیوانات در قیامت از نظر قرآن و روایات

آیا حیوانات هم همانند انسان حساب و سؤال دارند؟ حیوانات نیز مانند انسان حشر دارند، و آیه مبارکه سورۀ انعام بر این مطلب دلالت دارد: «وَ مَا مِن دَآبَّةٍ فِی الاْرْضِ وَ لاَ طَـائرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَـابِ مِن شَیْءٍ ثُمَّ إِلَی' رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ؛ و هیچ جنبنده ای در روی زمین نیست و هیچ پرنده ای با دو بال خود به پرواز در نمی آید، مگر آنکه آنها امّت هایی همانند شما هستند؛ ما در کتاب تکوین از هیچ چیز کوتاهی نکرده ایم! و سپس آنها به سوی پروردگارشان محشور میشوند» (انعام/ 38). شیخ طبرسی در تفسیر این آیه گفته است: «ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ؛ آنها بعد از مرگشان در روز قیامت بسوی خدا محشور میشوند.» (انعام/ 38) همانطور که بندگان خدا محشور می شوند؛ و خداوند به آنها آنچه را که مستحقّ پاداش است پاداش می دهد، و برای بعضی از آنها نسبت به بعضی دیگر دادخواهی می نماید. و در آنچه از أبوهُرَیْره روایت کرده اند آمده است که او گفته است: خداوند در روز قیامت تمام مخلوقات خود را محشور میکند؛ بَهائم و جنبندگان و پرندگان و همه چیز را، و عدل خدا در آن روز به جایی می رسد که از گوسپندی که شاخ دار بوده است و به گوسپند بی شاخ، شاخ زده است حساب می گیرد و به او می گوید: خاک شو! و از همین جهت است که کافر می گوید: «یَـالَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا؛ کاش خاک می بودمی.» (نبا/ 40)
از ابوذر غفّاری روایت است که گوید: در وقتی که من در خدمت رسول الله (ص) بودم، دو بُز، بر یکدیگر شاخ زدند. رسول خدا (ص) فرمود: آیا می دانید برای چه شاخ زدند؟! اصحاب گفتند: نمی دانیم! حضرت فرمود: لیکن خدا می داند؛ و البتّه به زودی در میان آنها حکم می کند. بنابراین، معنای «أَمْثَالُکُمْ» در آیه این می شود که: آنها همانند ما قرار داده شده اند در حشر و قصاص، و این مطلب را گفتار خداوند تعالی: «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ؛ و آنگاه درندگان گرد آورده شوند» (تکویر/ 5) تأیید می کند. (تفسیر مجمع البیان)
جماعتی از قائلین به تناسخ به این آیه استدلال کرده اند بر این که بهایم و پرندگان نیز مکلّف هستند، چون می فرماید: «أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ» و این کلام باطل است چون ما سابقاً بیان کرده ایم که از چه جهت امثال ما هستند، و اگر بنا بشود آیه را حمل بر عموم جهات کنیم، واجب است این که بگوییم: آنها حتّی در شکل و شمایل و صورت و هیأت و خلقت و اخلاق هم همانند ما هستند، و البتّه این غلط است. پس چگونه می شود گفت آنها مکلّف هستند در حالی که می دانیم دارای عقل نیستند؛ و تکلیف صحیح نیست مگر با داشتن کمال عقل! (تفسیر مجمع البیان)
در «محاسن» برقی روایت می کند از پدرش مرفوعاً از امیرالمؤمنین (ع) که آن حضرت در شهر کوفه در بالای منبر رفتند و حمد و ثنای خداوند را بجای آوردند و سپس گفتند: ای مردم! گناهان سه دسته هستند! و پس از آن درنگ کردند. در اینحال حَبَّة عُرَنی گفت: یا امیرالمؤمنین! گفتی گناهان سه دسته هستند و درنگ کردی! حضرت گفتند: من آن جمله را نگفتم مگر آنکه می خواستم تفسیرش را نیز بگویم، لیکن در بین سخن از شدّت خستگی نَفَس من گرفت که بین من و سخن گفتم حایل شد، آری گناهان سه دسته هستند: گناهانی که آمرزیده می شوند، و گناهانی که آمرزیده نمی شوند، و گناهانی که ما برای مرتکبین آنها، هم امید عفو داریم و هم نگران عذاب هستیم. گفته شد: یا امیرالمؤمنین! آنها را برای ما بیان کن! حضرت گفتند: آری، امّا گناه مغفور، گناهی است که خداوند بر اثر آن بنده اش را در دنیا عذاب داده است؛ و خداوند استوارتر و بزرگوارتر است از آنکه بندۀ خود را دوبار عذاب کند، و امّا گناه غیر مغفور، ستمی است که بندگان خدا بعضی به بعض دگر می نمایند. خداوند تبارک و تعالی چون برای خلایق ظاهر شود سوگندی متین و قوی بر خویشتن یاد کرده است و گفته است:«وَ عِزَّتِی وَ جَلاَلِی، لاَ یُجُوزُنِی ظُلْمُ ظالمٍ، وَ لَوْ کَفُّ بِکَفِّ، وَ لَوْ مَسْحَةٌ یِکَفِّ، وَ نْطَحَةُ مَا بَیْنَ الشَّاةِ الْقَرْنَآءِ إلَی الشَّاةِ الْجَمَّآءِ؛ فَیَقْتَصُّ اللَهُ لِلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ حَتَّی لاَ یَبْقَیِ لاِحَدٍ عِنْدَ أَحَدٍ مَظْلِمَةٌ. ثُمَّ یَبْعَثُهُمُ اللَهُ إلَی الْحِسَابِ؛ و سوگند به عزّت و جلال خودم که ستم هیچ ستمگری نمی تواند از من بگذرد، گر چه برخورد کف دستی به کف دستی باشد، و یا مالیدن دستی به کف دستی بوده باشد،(محاسن ج1 ص 7) و شاخی باشد که گوسفند شاخدار به گوسفند بی شاخ زده باشد. خداوند برای بندگانش قصاص می کند، و حقّ بعضی را از بعضی دیگر می ستاند؛ به طوری که برای هیچ بنده ای در نزد دیگری تظلّم و دادخواهی باقی نماند و سپس همه را به معرض حساب گسیل می نماید.» (مجلسی/ ج 15- بحارالانوار/ ص 100)