شواهد قرآنی بر حرکت جوهری نفس از ماده به مجرد

بسیاری از آیات و روایات، با دقت و لطافت چشم گیری نظر ملاصدرا در خصوص آفرینش و تکامل نفس بر اساس حرکت جوهری را تایید می کنند. قرآن کریم درباره انسان دارد: «و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طین* ثم جعلناه نطفة فی قرار مکین* ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فکسونا العظام لحما ثم انشاناه خلقا آخر فتبارک الله احسن الخالقین»؛ «و همانا انسان را از عصاره ای از گل آفریدیم. سپس او را به صورت نطفه ای در جایگاهی استوار قرار دادیم. آنگاه نطفه را لخته خونی کردیم و لخته خون را به پاره گوشتی مبدل نمودیم، پس آن را استخوان ها کردیم، آن گاه به استخوان ها گوشتی پوشاندیم، سپس آن را آفرینشی دیگر دادیم (و در آن روح دمیدیم). پس پرخیر و پاینده است خدایی که بهترین آفرینندگان است.» (مؤمنون آیات 12 تا 14)
در این آیات سیر ترقی و تکامل انسان را از مراحل اولیه به نحو تغییر و تبدیل بیان می کند، که ما اول انسان را از شیره خاک و گل خلق کردیم و پس از آن، آن جوهره را در محل مستقری که رحم مادر است به صورت نطفه قرار دادیم و پس از آن همان نطفه را علقه کردیم و علقه را مضغه آفریدیم. اولا می فرماید که مبدأ اولیه انسان از جوهر گل است و ثانیا مراتب تغییر و تبدیل تکاملی آن را بیان می فرماید که: نطفه صورت خود را از دست داد و همان علقه شد و علقه صورت خود را از دست داد و همان مضغه شد و مضغه صورت خود را از دست داد و استخوان شد و ثالثا نوبت که به دمیدن روح می رسد می فرماید: «ثم انشاناه» پس از آن ما همان استخوان پوشیده شده به گوشت را خلق دیگری کردیم یعنی به تجرد نفسانی در آوردیم و موجود زنده و شاعر و عالمی در آوردیم که صاحب نفس ناطقه شد و حقا جا دارد که در اینجا خود را بستاید و به تبارک الله احسن الخالقین تمجید فرماید.
و چه خوب عارف رومی مولانا جلال الدین بلخی در مثنوی بیان نموده است:
از جمادی مردم و نامی شدم *** وز نما مردم بحیوان سر زدم
مردم از حیوانی و آدم شدم *** پس چه ترسم کی ز مردن کم شدم
حمله دیگر بمیرم از بشر *** تا بر آرم از ملایک بال و پر
وز ملک هم بایدم جستن ز جو *** کل شیء هالک الا وجهه
بار دیگر از ملک قربان شوم *** آنچه اندر وهم ناید آن شوم
پس عدم گردم عدم چون ارغنون *** گویدم کسانا الیه راجعون