کیفیت پیمودن راه خداوند از سوی مؤمن و کافر

صراط مستقیم، راه واحد است، و آن راه برای خداست و بسوی خداست؛ یکی به استقامت و درستی و راستی طی میکند، و دیگری به انحراف و کجی می پیماید. و این همان حقیقت واحد سور و حجاب و اعراف است، که یکی به باطن توجه دارد، و یکی به ظاهر؛ باطنش رحمت، و ظاهرش نقمت و نکبت است. و این مطلب در قرآن کریم تصریحا و تلویحا بسیار آمده است؛ مثلا خداوند می فرماید: «یعلمون ظـاهرا من الحیوة الدنیا و هم عن ا لاخرة هم غـافلون؛ از حیات و زندگی دنیا ظاهری را میدانند و بس، و ایشان از زندگی و حیات آخرت غافل هستند» (روم/ 7).
در اینجا روشن است که به قرینه مقابله که آخرت را در مقابل ظاهر حیات دنیا قرار داده است، منظور و مقصود از آخرت، باطن حیات دنیاست. پس یک حیات است و بس؛ ظاهری دارد و باطنی: ظاهرش همین زندگی بهیمیت و شهوت و وهم و غفلت از سرای جاودانی و حیات انسانی ابدی و معنوی است، و باطنش حیات انسانی و معنوی و روحی و عقلی است که مستلزم و ملازم با بیداری و هشیاری است، که هر کدام از این دو صورت که دو وجهه این حیات واحد را تشکیل داده اند، پس از مرگ بطور بروز و ظهور نمایان شده و تجلی می نمایند و می فرماید: «أو لم یتفکروا فی أنفسهم ما خلق الله السمـاوات و الارض و ما بینهما إلا بالحق و أجل مسمی و إن کثیرا من الناس بلقآیء ربهم لکـافرون؛ آیا این مردم با خود فکر نمی کنند که پروردگار، آسمانها و زمین و ما بینهما را نیافریده است مگر به حق و أجل مسمی؟! و حقا که بسیاری از مردم، به زیارت و لقاء پروردگارشان کافرند» (روم/ 8) یعنی خلقت آسمانها و زمین، اگر به دیده حق نگریسته شود و با حق و أجل مسمی ملاحظه گردد، راه مستقیم و استوار فکری است؛ و اگر به دیده باطل نگریسته شود و با انکار لقاء خداوند توأم باشد، راه کج و انحراف فکری است.
و می فرماید: «و الذین کفروا أعمالهم کسراب بقیعة یحسبه الظمـان مآء حتی 'إذا جآءه و لم یجده شیـا و وجد الله عنده و فوفاه حسابه؛ و کسانی که کفر ورزیده اند، کردار آنان همچون سرابی است که در زمین خشک و لم یزرعی واقع است. شخص تشنه آن را آب می پندارد و به دنبالش میرود، تا همینکه بدان رسید، أبدا آبی را نمی یابد، بلکه آنجا خداوند را می یابد که حساب او را بطور تام و تمام میکند، و در حساب استیفا می نماید» (نور/ 39). راه بسوی خدا واحد است؛ شخص کافر سراب را به صورت آب می بیند، و مؤمن آب را به صورت آب. و هر دو با هم میروند؛ اولی تشنه کام می ماند و به سزای غفلت و خیال باطلش میرسد، و دومی سیراب میگردد.