کرامت نفس و بزرگواری روح در کلام امام علی (ع)

امام علی (ع) به فرزندش امام مجتبی (ع) می فرماید: «اکرم نفسک عن کل دنیه و ان ساقتک الی الرغائب فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا؛ خود را از تن دادن به هر کار پستی گرامی دار اگرچه آن کار تو را به خواسته هایت برساند، زیرا در برابر آنچه از شخصیت خود از دست می دهی عوضی دریافت نمی داری» (نامه 31 نهج البلاغه).
پسر جانم! روح خودت را گرامی بدار، بزرگوار بدار، برتر بدار از هر کار پستی. در مقابل هر پستی فکر کن که روح من بالاتر از این است که به این پستی آلوده بشود. درست مثل آدمی که یک تابلوی نقاشی خیلی عالی دارد که وقتی لکه سیاهی در آن پیدا می شود، گردی، غباری روی آن می بیند، خودبخود فورا دستمال را بر می دارد و آنرا تمیز می کند. اگر به او بگویی چرا این کار را می کنی، می گوید حیف چنین تابلوی نقاشی ای نیست که چنین لکه سیاهی در آن باشد؟ حس می کند که این تابلوی نقاشی آنقدر زیبا و عالیست که حیف است یک لکه سیاه در آن باشد. علی (ع) می گوید در روح خودت اینگونه احساس زیبائی کن، احساس عظمت کن، احساس شخصیت کن که قطع نظر از هر مطمعی، قطع نظر از هر خیالی، قطع نظر از هر حاجت مادی ای، اصلا خودت را بزرگتر از این بدانی که تن به پستی بدهی. دروغ پیش می آید؟ دروغ پستی است، دنائت است. تو کریمی، تو بزرگواری، تو عالی هستی، تو زیبا هستی، خودت را برتر از این بدان که با دروغ خود را پست و کوچک بکنی.
از مردم چیزی مخواه، خواستن از مردم دنائت است، تو بزرگی، بزرگواری، زیبائی. تو انسانی، مقام انسانیت بالاتر از اینست که انسان حاجت خودش را از دیگری بصورت التماس بخواهد فرمود: «التقلل و لا التوسل؛ به اندک ساختن آری، دست به دامن این و آن شدن هرگز» به کم بساز و دست پیش دیگری دراز مکن (نهج البلاغه، حکمت 396). مخصوصا در کلمات علی (ع) در این زمینه زیاد است. علی (ع) جمله عجیبی دارد میگوید: «ما زنی غیور قط؛ هرگز یک آدم باشرف زنا نمی کند یک آدم غیرتمند هرگز زنا نمی کند» (نهج البلاغه، حکمت 305). این قطع نظر از این است که زنا شرعا حرام است یا حرام نیست. قطع نظر از این است که آیا خدا در قیامت یک آدم زناکار را معاقب می کند یا نمی کند. میفرماید یک آدم شریف، یک آدم غیور، آدمی که احساس عظمت می کند، احساس شرافت در روح خودش می کند هرگز زنا نمی کند.
امام علی (ع) در حکمت 2 نهج البلاغه می فرماید: «ازری بنفسه من استشعر الطمع و رضی بالذل من کشف ضره و هانت علیه نفسه من امر علیها لسانه؛ هر کس طمع در درون داشته باشد خود را حقیر کرده، و کسی که ناراحتی هایش را فاش کند به ذلت خویش راضی شده و کسی که زبانش را بر خود اسیر کند شخصیت خود را پایمال کرده است». آن کسی که طمع به دیگران را شعار خود قرار داده، خودش را کوچک و حقیر کرده است، خودش را پست تر کرده است یعنی آدمی که احساس عظمت می کند، محال است که به دیگران طمع ببندد. آن کسی که رنج و ناراحتی خود را برای دیگران بازگو می کند، باید بداند که تن به خواری داده است. یک آدم شریف، آدمی که احساس انسانیت و عزت می کند، حتی حاضر نیست رنج خود را به دیگران بگوید. رنجش را تحمل می کند و برای دیگران بیان نمی کند.
شخصی خدمت امام صادق (ع) آمد، شروع کرد از تنگدستی خودش گفتن که خیلی فقیر شده ام، خیلی ناچارم و درآمدم کفاف خرجم را نمی دهد، چنین می کنم و چنان. حضرت به یک از کسانشان فرمود: برو فلان مقدار دینار تهیه کن و به او بده. تا رفت بیاورد، آن شخص گفت: آقا من والله مقصودم این نبود که از شما چیزی بخواهم. فرمود: من هم نگفتم که مقصود تو از این حرف ها این بود که از من چیزی می خواهی ولی من یک نصیحت به تو می کنم، این نصیحت از من به تو باشد که هر بیچارگی و سختی و گرفتاری که داری برای مردم نقل نکن زیرا کوچک می شوی.
اسلام دوست ندارد مؤمن در نظر دیگران کوچک باشد. یعنی صورت خودت را با سیلی هم که شده سرخ نگهدار، عزت خودت را حفظ کن. امام علی (ع) هم می گوید: «و رضی بالذل من کشف ضره؛ آن کسی که درد خودش را، بیچارگی خودش را برای دیگران می گوید آبرو و عزت خود را از بین می برد». همه جا می گوید آقا ما خیلی بیچاره هستیم، اوضاع ما خیلی بد است، اوضاعمان به قول امروزی ها خیلی درام است، چنین و چنان. این ها را نگو، آبرو از هر چیزی عزیز تر است، عزت مؤمن از هر چیز دیگری گرامی تر است.
«و هانت علیه نفسه من امر علیها لسانه؛ آن کسی که هوای نفس خودش را بر خودش غلبه می دهد، آن کسی که تابع شهوت خودش و هوا پرست است باید بداند که اولین اهانت را به خودش کرده، خودش را پست کرده است».
شهوت پرستی نوعی پستی است. اصلا در منطق امام علی (ع) تمام رذایل اخلاقی در یک کلمه جمع می شود و آن پستی روح است، بزرگوار نبودن است. و تمام فضایل اخلاقی را امام علی (ع) در یک کلمه جمع می کند و آن بزرگواری روح است. در روح خودتان احساس بزرگواری بکنید، می بینید راستگو هستید، می بینید امین هستید، می بینید با استقامت هستید. در روح خودتان احساس بزرگواری بکنید می بینید خویشتن دار هستید، منیع الطبع هستید، غیبت نمی کنید، هیچ کار پستی نمی کنید، مثلا شراب نمی خورید چون شراب خوردن مستی می آورد و مستی ولو موقت باشد عقل را از انسان می گیرد و در نتیجه وزن و سنگینی را از انسان می گیرد.
در یک مدت موقت هم اگر انسانیت از انسان سلب شود تبدیل به یک حیوان لایشعر می شود. در جمله دیگر فرمود: «المنیة و لا الدنیة»؛ «من بنایم بر افراط نیست.» مرگ و نه پستی؛ انسان بمیرد و تن به پستی ندهد. (حکمت 396)