اثرات تربیتى، اجتماعى و بهداشتى روزه

خداوند در قرآن می فرماید:«یأیها الذین ءامنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الذین من قبلکم لعلکم تتقون (بقره/آیه 183)، أیاما معدودت فمن کان منکم مریضا أو على سفر فعدة من أیام أخر و على الذین یطیقونه فدیة طعام مسکین فمن تطوع خیرا فهو خیر له و أن تصوموا خیر لکم إن کنتم تعلمون (بقره/آیه 184)، شهر رمضان الذى أنزل فیه القرءان هدى للناس و بینت من الهدى و الفرقان فمن شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضا أو على سفر فعدة من أیام أخر یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر و لتکملوا العدة و لتکبروا الله على ما هداکم و لعلکم تشکرون» (بقره/آیه 185)؛ «اى افرادى که ایمان آورده اید، روزه بر شما نوشته شد همان گونه که بر کسانى که قبل از شما بودند نوشته شده، تا پرهیزکار شوید. چند روز معدودى را باید روزه بدارید و کسانى که از شما بیمار یا مسافر باشند روزهاى دیگرى را به جاى آن روزه بگیرند و بر کسانى که قدرت انجام آن را ندارند (همچون بیماران مزمن و پیره مردان و پیره زنان)، لازم است کفاره بدهند، مسکینى را اطعام کنند، و کسى که کار خیر را پذیرا شود براى او بهتر است، و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانید. (آن چند روز معدود)، ماه رمضان است که قرآن براى راهنمائى مردم و نشانه هاى هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده، پس آن کس که در ماه رمضان در حضر باشد روزه بدارد، و آن کس که بیمار یا در سفر باشد روزهاى دیگرى را به جاى آن روزه بگیرد، خداوند راحتى شما را مى خواهد نه زحمت، هدف این است که این روزها را تکمیل کنید، و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده بزرگ بشمرید و شاید شکر گذارى کنید».

روزه سر چشمه تقوا
و نیز حدیث معروف «الصوم جنة من النار»؛ «روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ اشاره به همین موضوع است». در حدیث دیگرى از امام على (ع) مى خوانیم که از پیامبر (ص) پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: «الصوم یسود وجهه، و الصدقة تکسر ظهره، و الحب فى الله و المواظبة على العمل الصالح یقطع دابره، و الاستغفار یقطع وتینه»؛ «روزه روى شیطان را سیاه مى کند، و انفاق در راه خدا پشت او را مى شکند، و دوست داشتن به خاطر خدا، و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مى کند، و استغفار رگ قلب او را مى برد». در نهج البلاغه به هنگامى که امیر مؤمنان على (ع) فلسفه عبادات را بیان مى کند به روزه که مى رسد چنین مى فرماید: «و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق»؛ «خداوند روزه را از این جهت تشریع فرموده که روح اخلاص در مردم پرورش یابد». و نیز در حدیث دیگرى از پیامبر (ص) مى خوانیم: «ان للجنة بابا یدعى الریان لا یدخل فیها الا الصائمون»؛ «بهشت درى دارد به نام ریان (سیراب شده)، که تنها روزه داران از آن وارد مى شوند». مرحوم صدوق در معانى الاخبار در شرح این حدیث مى نویسد: انتخاب این نام براى این در بهشت به خاطر آن است که بیشترین زحمت روزه دار از ناحیه عطش است، هنگامى که روزه داران از این در وارد مى شوند چنان سیراب مى گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد».

اثر اجتماعی روزه
الکسى سوفورین دانشمند روسى در کتاب خود مى نویسد: درمان از طریق روزه فائده ویژه اى براى درمان کم خونى، ضعف روده ها التهاب بسیط و مزمن، دملهاى خارجى و داخلى، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء، نوراستنى، عرق النساء، خراز (ریختگى پوست)، بیماریهاى چشم، مرض قند، بیماریهاى جلدى، بیماریهاى کلیه، کبد و بیماریهاى دیگر دارد. معالجه از طریق امساک اختصاص به بیماریهاى فوق ندارد، بلکه بیماریهائى که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلولهاى جسم آمیخته شده همانند: سرطان، سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا مى بخشد. در حدیث معروفى پیامبر اکرم (ص) مى فرماید: «صوموا تصحوا »؛ «روزه بگیرید تا سالم شوید». و در حدیث معروف دیگر نیز از پیغمبر (ص) رسیده است «المعدة بیت کل داء و الحمیة راس کل دواء»: معده خانه تمام دردها است و امساک بالاترین داروها. (بحار الانوار جلد 14 قدیم).

در طب امروز و همچنین طب قدیم، اثر معجز آساى امساک در درمان انواع بیماریها به ثبوت رسیده و قابل انکار نیست، کمتر طبیبى است که در نوشته هاى خود اشاره اى به این حقیقت نکرده باشد، زیرا مى دانیم عامل بسیارى از بیماریها، زیاده روى در خوردن غذاهاى مختلف است، چون مواد اضافى، جذب نشده به صورت چربی هاى مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا چربى و قند اضافى در خون باقى مى ماند، این مواد اضافى در لابلاى عضلات بدن در واقع لجن زارهاى متعفنى براى پرورش انواع میکربهاى بیمارى هاى عفونى است، و در این حال بهترین راه براى مبارزه با این بیماریها نابود کردن این لجن زارها از طریق امساک و روزه است. روزه زباله ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى سوزاند، و در واقع بدن را خانه تکانى مى کند به علاوه یک نوع استراحت قابل ملاحظه براى دستگاههاى گوارشى و عامل مؤثرى براى سرویس کردن آنها است، و با توجه به اینکه این دستگاه از حساس ترین دستگاههاى بدن است و در تمام سال به طور دائم مشغول کار است، این استراحت براى آنها نهایت لزوم را دارد. بدیهى است شخص روزه دار طبق دستور اسلام به هنگام افطار و سحر نباید در غذا افراط و زیاده روى کند، تا از این اثر بهداشتى نتیجه کامل بگیرد، در غیر این صورت ممکن است نتیجه بر عکس شود اثر اجتماعى روزه بر کسى پوشیده نیست. روزه یک درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است، با انجام این دستور مذهبى، افراد متمکن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى یابند، و هم با صرفه جوئى در غذاى شبانه روزى خود مى توانند به کمک آنها بشتابند. البته ممکن است با توصیف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان ساخت، ولى اگر این مساله جنبه حسى و عینى به خود بگیرد اثر دیگرى دارد، روزه به این موضوع مهم اجتماعى رنگ حسى مى دهد، لذا در حدیث معروفى از امام صادق (ع) نقل شده که هشام بن حکم از علت تشریع روزه پرسید، امام (ع) فرمود :«انما فرض الله الصیام لیستوى به الغنى و الفقیر و ذلک ان الغنى لم یکن لیجد مس الجوع فیرحم الفقیر، و ان الغنى کلما اراد شیئا قدر علیه، فاراد الله تعالى ان یسوى بین خلقه، و ان یذیق الغنى مس الجوع و الالم، لیرق على الضعیف و یرحم الجائع»؛ «روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنى مساوات بر قرار گردد، و این به خاطر آن است که غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقیر اداى حق کند، چرا که اغنیاء معمولا هر چه را بخواهند براى آنها فراهم است، خدا مى خواهد میان بندگان خود مساوات باشد و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنیاء بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند»، راستى اگر کشورهاى ثروتمند جهان چند روز را در سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند باز هم این همه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟

اثر بهداشتى و درمانى روزه در این آیات به بیان یکى از احکام اسلامی که از مهمترین عبادات محسوب مى شود مى پردازد و آن روزه است، و با لحن تاکید آمیز مى گوید: اى کسانى که ایمان آورده اید روزه بر شما نوشته شده است آن گونه که بر امتهائى که قبل از شما بودند نوشته شده بود و بلافاصله فلسفه این عبادت انسان ساز و تربیت آفرین را در یک جمله کوتاه اما بسیار پرمحتوا چنین بیان مى کند: شاید پرهیزکار شوید (لعلکم تتقون)، روزه عامل مؤثرى است براى پرورش روح تقوا و پرهیزگارى در تمام زمینه ها و همه ابعاد. از آنجا که انجام این عبادت با محرومیت از لذائذ مادى و مشکلاتى مخصوصا در فصل تابستان همراه است تعبیرات مختلفى در آیه فوق به کار رفته که روح انسان را براى پذیرش این حکم آماده سازد. نخست با خطاب یا ایها الذین آمنوا: اى مؤمنان! سپس بیان این حقیقت که روزه اختصاص به شما ندارد، بلکه در امتهاى پیشین نیز بوده است و سرانجام بیان فلسفه آن و اینکه اثرات پر بار این فریضه الهى صددرصد عائد خود شما مى شود، آن را یک موضوع دوست داشتنى و گوارا مى سازد. در حدیثى از امام صادق (ع) نقل شد که فرمود: «لذة ما فى النداء ازال تعب العبادة و العناء»؛ «لذت خطاب یا ایها الذین آمنوا، آن چنان است که سختى و مشقت این عبادت را از بین برده است».

اثر اخلاقی و تربیتی روزه
روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى گذارد، که از همه مهم تر بعد اخلاقى و فلسفه تربیتى آن است. از فوائد مهم روزه این است که روح انسان را تلطیف، و اراده انسان را قوى، و غرائز او را تعدیل مى کند. روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب و هم چنین لذت جنسى چشم بپوشد، و عملا ثابت کند که او همچون حیوان در بند اصطبل و علف نیست، او مى تواند زمام نفس سرکش را به دست گیرد، و بر هوسها و شهوات خود مسلط گردد در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانى و معنوى آن است، انسانى که انواع غذاها و نوشابه ها در اختیار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مى رود، همانند درختانى است که در پناه دیوارهاى باغ بر لب نهرها مى رویند، این درختان ناز پرورده، بسیار کم مقاومت و کم دوامند، اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود پژمرده مى شوند، و مى خشکند اما درختانى که از لابلاى صخره ها در دل کوهها و بیابانها مى رویند و نوازشگر شاخه هایشان از همان طفولیت طوفانهاى سخت و آفتاب سوزان، و سرماى زمستان است، و با انواع محرومیت ها دست به گریبانند، محکم و با دوام و پر استقامت و سخت کوش و سخت جانند، روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام مى دهد و با محدودیت هاى موقت به او مقاومت و قدرت اراده و توان مبارزه با حوادث سخت مى بخشد، و چون غرائز سرکش را کنترل مى کند بر قلب انسان نور و صفا مى پاشد. خلاصه روزه انسان را از عالم حیوانیت ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى دهد، جمله لعلکم تتقون (باشد که پرهیزگار شوید)، اشاره به همه این حقایق است.