فلسفه توجه به قبله

در قرآن کریم تصریح شده است که: «مشرق و مغرب از آن خداست و به هر طرف که رو کنید، خدا آنجاست»؛ «و لله المشرق و المغرب فأینما تولوا فثم وجه الله» (بقره/آیه 115). عده اى با توجه به این آیه شریفه، این سؤال را طرح مى کنند که اگر به هر سو رو کنیم آنجا محل حضور خداست، پس چه لزومى دارد که نماز را رو به سوى قبله انجام دهیم؟ آیا مفهوم این کار محدود کردن ذات خداوند در جهت معینى نیست؟ در پاسخ به این پرسش مى توان گفت:

* توجه به قبله هرگز به معناى محدود نمودن ذات پاک الهى در سمت معینى نیست؛ بلکه هدف از این حکم، نظام مند کردن عبادت بندگان است. مسئله نظم در امور مادى و معنوى علاوه بر اینکه مورد تأکید دین مبین اسلام است در میان تمام ملل جهان نیز یک امر پسندیده و مطلوب مى باشد.

* توجه عموم مسلمانان جهان به یک مرکز مقدس کعبه آن هم در هر شبانه روز پنج مرتبه، روح وحدت و یگانگى را در دل و جان آنان مى پروراند؛ اجتماعات مختلف اسلامى را از شرق و غرب عالم به هم مربوط مى سازد و اساس و جوهره تعلیمات جهان اسلام را به صورت «وحدت در هدف و عقیده»، به دنیا را نشان مى دهد. این عمل آثار تربیتى، سیاسى، اخلاقى و اجتماعى خاصى را براى مسلمانان و جامعه اسلامى به ارمغان مى آورد و در واقع، خانه کعبه و توجه همه به سوى آن رمز و اشاره اى به وحدت مسلمانان است. کوتاه سخن اینکه فلسفه عبادت، توجه دادن بشریت به یک نقطه مرکزى است، و آن نقطه مرکزى به ظاهر و در عالم ماده، در کعبه متجلى است، و در عالم معنا و واقع، به خداوند یکتا منتهى مى شود. به قول شاعر:
مقصود من از کعبه و بتخانه تویى تو *** مقصود تویى کعبه و بتخانه بهانه

* نمازى که رو به سوى کعبه صورت مى گیرد، باعث تجدید خاطره ایثارگرى و شرک ستیزى حضرت ابراهیم (ع) است، تا بدین وسیله تنفر از کفر و شرک پیوسته در دلها زنده بماند و مسلمانان لحظه اى از ابراز نفرت و برائت از کافران و مشرکان غافل نباشند.

* خانه کعبه و توجه به آن، در واقع یکى از راههاى آزمایش پایدارى بندگان است و خداوند از این طریق انسانهاى فرمانبردار را از انسانهاى سرکش و عصیانگر جدا مى سازد؛ در قرآن کریم مى خوانیم: «و ما جعلنا القبلة التى کنت علیها إلا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب على عقبیه» (بقره/آیه 143)؛ «و ما آن قبله اى را که قبلا بر آن بودى، تنها براى این قرار دادیم که افرادى را که از پیامبر پیروى مى کنند از آنهایى که به زمان جاهلیت باز مى گردند، مشخص کنیم». اگر چه در آیه مذکور فلسفه تغییر قبله مطرح شده است؛ اما در نگاه دیگر، با بیان بسیار ظریفى حکمت توجه به قبله را نیز روشن مى سازد، و آن این است که اساس جعل قبله و هدف از آن، آزمایش بندگان است. امام امیرمؤمنان (ع) در اینباره مى فرماید: «ان الله سبحانه اختبر الأولین من لدن آدم إلى الآخرین من هذا العالم بأحجار لاتضر و لا تنفع ولاتبصر ولاتسمع فجعلها بیته»؛ «خداى سبحان، کعبه را نشانه تواضع بندگان در برابر شکوه و عظمت خود، و اعتراف آنان به بزرگى و قدرت الهى... و نشانه اى گویا براى اسلام قرار داد»؛ «الحرام الذى جعله للناس قیاما»؛ (نهج البلاغه، ترجمه دشتى، خ 112) همانا خداوند سبحان، انسانهاى پیشین از آدم (ع) تا دیگران از این جهان را با سنگهایى آزمایش کرد که نه زیان مى رسانند و نه نفعى دارند، و نه مى بینند و نه مى شنوند. این سنگها را خانه محترم خود قرار داد؛ همان خانه اى که آن را عامل پایدارى مردم گردانید».

* خداوند خانه کعبه را مظهر تواضع بندگان در مقابل عظمت خویش و نشانه اى گویا براى اسلام قرار داده است. بنابراین، نماز خواندن به سوى کعبه، یعنى بندگى و کرنش در برابر عظمت خداوند و حفظ شعائر الهى و نشانه هاى دین مبین اسلام. امام على (ع) فرمود: «و فرض علیکم حج بیته الحرام، الذى جعله قبلة للأنام، یردونه ورود الأنعام، و یألهون إلیه ولوه الحمام، و جعله سبحانه علامة لتواضعهم لعظمته و إذعانهم لعزته... جعله سبحانه وتعالى للإسلام علما»؛ (نهج البلاغه، خ1) «خداوند حج خانه محترم خود را بر شما واجب کرد؛ همان خانه اى که آن را قبله گاه انسانها قرا داد، که چونان حیوانات تشنه بر آن وارد مى شوند، و مانند کبوتران به آن پناه مى برند. خداى سبحان، کعبه را نشانه تواضع بندگان در برابر شکوه و عظمت خود، و اعتراف آنان به بزرگى و قدرت الهى... و نشانه اى گویا براى اسلام قرار داد».