کتاب التوحید (شیخ صدوق)

کتاب التوحید از کتابهای متقدم و مهم کلام و اعتقادی شیعه امامیه است!

نویسنده:
نویسنده آن، محدث مشهور و دانشمند بزرگ، ابوجعفر محمدبن علی بابویه قمی معروف به "ابن بابویه" و "شیخ صدوق" که در قرن چهارم هجری قمری زندگی می کرد. وی از بنیانگذاران فقه شیعه و در صف اول محدثین و علمای مذهب شیعه و از ارکان فقهی است که در بین علما، بسیار ممتاز است. تألیفات بسیاری دارد. به گفته خود او، بالغ بر 245 تألیف (نوشته در من لایحضره الفقیه) و بعضی تألیفات ایشان را تا حدود 300 اثر گفته اند. او حدود 70 سال عمر کرد و مقبره اش در شهر ری (منطقه ابن بابویه) می باشد.

موضوع و عناوین:
1- این کتاب در موضوع توحید به معنای عام مشتمل است بر بیان وحدانیت ذات الهی، بیان صفات ثبوتی و سلبی، ذاتی و فعلی و نسبت آنها با ذات الهی، نفی تشبیه و رؤیت، حدوث و قدم و قضا و قدر، جبر و تفویض و مسائل و عناوین مرتبط با جبر و اختیار!
2- دیگر از مباحث این کتاب، تمایز میان صفات ذات (سمع، بصر، علم و قدرت و...) و صفات فعل (کلام، اراده، خلق و...) است.
3- علاوه بر این، شیخ با تکیه بر روایات، آیاتی را تفسیر می کند که ظاهر آنها تشبیه و تجسیم را تأیید می کند. مانند آیاتی که نوع اعضاء و جوارح (ید، وجه، ساق، عین، اذن) اوضاع و اوصاف جسمانی و انسانی (جنب، عرش، کرسی، خدعه، استهزاء و...) را برای خدا اثبات می کند. البته دقت او در گزینش این روایات، بقدری زیاد بوده که هیچ موردی در ناهمخوانی و ناسازگاری یا تکرار، در این اثر پیدا نمی شود. در موارد استثنایی هم بلافاصله با توضیحی، تعارض ظاهری را برطرف کرده است!
4- کتاب التوحید منبع ارزشمندی است برای آگاهی از اختلافات اعتقادی جامعه شیعه در قرن های نخست اسلام، مانند آگاهی از نظریه تشبیهی منسوب به هشام بن سالم جوالیقی، و میثمی و نظریات تجسیمی برخی دیگر، قول به زیادت صفات بر ذات الهی، اختلاف موالی ابوجعفر (ع)، در باب علم خدا قبل از خلق، مخلوق یا غیرمخلوق بودن قرآن کریم.
به طور کلی در 67 باب کتاب التوحید شیخ صدوق (ابن بابویه) مضامین متنوعی را درباره توحید از یک سو و عدل و اختیار از سوی دیگر جمع آوری کرده است. در باب توحید الهی صفات سلبی خدا (از قبیل نداشتن مکان و فرزند و جسمانیت و زمان و سکون و حرکت) و صفات ثبوتی و ایجابی خدا و صفاتی از قبیل وحدت ذات و نفی شریک و اعتقاد انسان به اینها برای آخرت هر فرد!

انگیزه مؤلف:
ابن بابویه انگیزه خودش را از تألیف این کتاب، رد نسبت تشبیه و جبر به شیعیان، ذکر کرده که مخالفان و خرده گیران شیعه امامیه مطرح می کرده و چهره مذهب شیعه را مخدوش جلوه می دادند و چه بسا همین امر، مانع گرایش به این مذهب می شد. غالیان با جعل احادیث دال بر جبر و تشبیه از عوامل این انتساب بودند، همچنانکه در حدیثی از امام رضا (ع) این موضوع معلوم شده است.

جایگاه کتاب التوحید و آثار مشابه:
شیعه و سنی، کتابهائی با عنوان توحید، تدوین کرده اند. علاوه بر توحید مفضل بن عمر جعفی کوفی، از یاران امام جعفر صادق (ع)، که رساله توحید را حضرت بر او املا کرده و او آن را به خط خودش نوشته است. افرادی مانند:
1- ابومحمد هشام بن حکم کوفی، استاد متکلمان شیعه امامی، از یاران نزدیک و شاگردان امام ششم و امام هفتم شیعیان،
2- ابواحمد محمدبن ابی عمیر زیاد بن عیسی ازدی،
3- ابومحمد فضل بن شاذان بن خلیل ازدی نیشابوری،
4- شیخ ابوالحسن علی بن حسین بن بابویه قمی (پدر شیخ صدوق)،
5- ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی سهل نوبختی،
6- ابوجعفر محمدبن حسین بن ابی الخطاب.

کتاب و شرح هایی که بر آن نوشته شده:
به علت جایگاه مهم کلامی و اعتقادی این کتاب، شرح های زیادی بر آن نوشته شده است:
1- سیدمحمد خلیل بن رکن الدین حسینی کاشانی (از شاگردان ملامحسن فیض کاشانی)
2- شاه محمدبن شمس الدین محمد اصطهباناتی شیرازی در قرن یازدهم با عنوان (حل العقاید)
3- ملا محمدباقر بن محمد مؤمن مشهور به محقق سبزواری
4- ابوالنصر محمدبن مسعود عیاشی، مفسر بزرگ شیعی
5- جلال الدین محمدبن اسعد دوانی
6- قاضی سعید قمی
7- محدث، سید نعمت الله جزایری و عده دیگری که برای آگاهی به کتب مربوطه باید مراجعه شود.

نام التوحید:
ظاهرا نویسنده این کتاب (شیخ صدوق) در بکارگیری این معنای اصطلاحی توحید، از کتاب التوحید شیخ کلینی در کافی الگو گرفته ولی این کتاب مفصل تر، منظم تر و عناوین آن، گویاتر است. از این کتاب، نسخه های خطی متعددی در کتابخانه های ایران موجود است. برخی محققان تا 92 نسخه خطی آن را شناسایی کرده اند. این کتاب بارها چاپ شده است که چاپهای سنگی آن بدین قرار است: تهران 1285، بمبئی 1321، چندین بار هم چاپ حروفی شده: در تهران 1375، تهران 1398، نجف 1386، بیروت 1387، قم 1425.