رساله بیست باب در معرفت تقویم

رساله کوتاهی است در گاه شماری و شناخت تقویم و احکام نجوم و اختیارات، به زبان فارسی. این مختصری است در معرفت و شناخت تقویم تام و مشتمل بر 20 باب است. نام آن «رساله در معرفت تقویم» یا «مختصر در معرفت تقویم» است. تقویم تام، کاملترین شکل تقویم در قیاس با تقویم شمسی یا قمری یا سایر تقویم هاست. نویسنده آن، ملا عبدالعلی بیرجندی، منجم و ریاضی دان ایرانی است. در این رساله، تقریبا به رئوس مطالب اکتفا شده و تألیف آن در سال 833 هـ ق تمام شده است. بعضی از مباحث این کتاب، راجع به ایام هفته، تواریخ مشهور، اوقات صلوة و ارتفاع سمت قبله، تاریخ خطائیان، موضع آفتاب، رأی حکمای هند درباره وجوه، می باشد.

معرفی اجمالی نویسنده:
نظام الدین ملا عبدالعلی بیرجندی، منجم و محدث و ریاضیدان ایرانی در قرون 9 و 10 هـ ق، نام پدرش محمد ابن حسین می باشد. بیرجندی را با القاب "فاضل بیرجندی" و "محقق بیرجندی" نیز نامیده اند. از تاریخ تولد او، اطلاع دقیقی در دست نیست. درباره مذهب وی نیز، اقوال مختلفی وجود دارد. در بعضی از نسخه های خطی آثارش، او را حنفی دانسته، ولی برخی با استناد به بخشی از آثار دیگرش، وی را شیعه می دانند که ظاهرا به تشیع بیشتر مشهور است. شاید وجود چند نام بیرجندی در زمانهای مختلف، باعث شده با اقوال گوناگونی درباره مذهب و آثار او باشد. وی شاگرد خواجه غیاث الدین کاشانی در علم حدیث و شاگرد سیف الدین احمد تفتازانی و کمال الدین قنوی و اساتید دیگر در علوم مختلف بود. وی در علم نجوم و ستاره شناسی تبحر کامل داشت و سالها به استخراج تقویم پرداخت و دوران زندگی طولانی داشت، مدتی شیخ الاسلام هرات بود و چون مؤلفی پرکار و بطور مستمر تلاش در تألیف داشت، از این رو، تصنیفات و آثار بسیاری از او برجا مانده است. بیرجندی بنابر قول مشهور، سال 934 هـ ق، وفات کرد و مدفن او در گورستان مشهد است.

ساختار و تفسیم بندی کتاب:
باب های بیست گانه این رساله بدین قرار است:
1- در معرفت و شناخت حساب جمل
2- در معرفت ایام هفته و تواریخ مشهور (عرب، رومی و فرس)
3- در معرفت بروج و کواکب و...
4- در معرفت سیر کواکب و رجعت و استقامت آنها
5- در معرفت و شناخت میل آفتاب و عروض کواکب و جوزهرات آنها
6- در شناخت ساعات و غایت ارتفاع و... نصف النهار
7- در معرفت نظر و تناظر و... انتکاث و تحویل سال و عکس.
8- در معرفت شرف و هبوط کواکب و اوجات و...
9- در شناخت طالع اجتماع و استقبال...
10- در شناخت نظامات و.... و رؤیت اهله
11- در معرفت انتقالات ماه و ممازجات و حالات او
12- در معرفت منازل ماه و ساعات شب
13- در معرفت اوقات نماز و ارتفاع سمت قبله
14- در معرفت تاریخ خطائیان
15- در معرفت زواید تقویم
16- در معرفت احوال بروج و ارباب مثلثات و احوال کواکب و ساعات
17- در معرفت خطوط کواکب
18- در معرفت بیوت دوازده گانه و مدلولات کواکب و منسوبات آنها
19- در معرفت احوال انظار و مانند آن
20- در معرفت اصولی که در اختیارات بکار می آید.
بیرجندی در این رساله، سعی کرده است که مباحث را کوتاه و از طولانی شدن بحث خودداری کند.

شرح و چاپ:
بر این رساله، شرحی نوشته شده توسط مظفر ابن محمد قاسم گنابادی معروف به "مولی مظفر" که بارها در ایران و بمبئی، چاپ شده و این شرح به شاه عباس اول تقدیم شده است. رساله «بیست باب در معرفت تقویم» نیز بارها در ایران (تهران، تبریز) چاپ و نسخه های متعددی از آن در کتابخانه های مرکزی آستان قدس، دانشگاه تهران و... وجود دارد.