کتاب تحفة المؤمنین (تحفه حکیم مؤمن)

کتابی در طب قدیم و ادویه و عمدتا درباره «مفردات پزشکی» به زبان فارسی. نویسنده کتاب "میرمحمد حسینی تنکابنی، معروف به "حکیم مؤمن" می باشد. این کتاب از زمان نگارش در 1080 هـ ق، حدود سه قرن از کتابهای مهم پزشکی و اطباء در ایران بود. اکثر مطالب کتاب، طبی و حاوی بیشترین تجربیات نویسنده و پدرش در نباتات و معجون ها و شربت های متفرقه، حبوبات، سفوفات متنوعه، ادویه مفرده و مرکبه و چگونگی ساخت داروهاست.

معرفی اجمالی نویسنده
میرمحمد مؤمن حسینی تنکابنی دیلمی، فرزند محمد زمان و مشهور به "حکیم مؤمن" پزشک و داروشناس معروف و نامدار ایرانی در نیمه دوم قرن یازدهم هجری. سال وفات او مشخص نیست. پدر و جد او "میر عطاء الله" هر دو پزشک بودند. حکیم مؤمن در زمان شاه سلیمان صفوی زندگی می کرد و در دربار شاه سلیمان (1077-1105 هـ ق) خدمت می نمود و پزشک مخصوص شاه بود. وی این کتاب را در زمان او و بنام او (شاه سلیمان) تألیف نمود. حکیم مؤمن، به دلیل اشتباهاتی که در نوشته های قبل از خود، در کتابها دید و عطاران کم دانش به آن اکتفا کرده و باعث شده بود که بیشتر ادویه های سودمند به ادویه بی خاصیت تبدیل شوند، دانسته ها و تجربه های خود و پدرش را جمع آوری و به رشته تحریر در آورد. به این نویسنده، اثر دیگری بنام «تبصرة المؤمنین» منسوب است که در رد شیخ الاسلام ها و ائمه جمعه گمارده حکومت و معارضان عرفان و تصوف از قبیل محمدطاهر شیرازی، شیخ الاسلام قم می باشد (دائرة المعارف تشیع به نقل از چند منبع).

نامهای متعدد کتاب
تحفة المؤمنین، تحفه حکیم مؤمن، تحفه سلیمانی، تحفه الحکیم نامهای متعدد این کتاب است.

ساختار اجمالی کتاب
این کتاب مشتمل بر 5 تشخیص و سه دستور است، اگر چه در تمام نسخه های موجود فقط 2 دستور آمده است.
تشخیص اول: علت اختلاف اقوال پزشکان در ماهیات و قوه، اندازه دارو و ....
تشخیص دوم: ذکر خواص و تأثیر دارو و شرح لغات خاصی که در کتاب هست.
تشخیص سوم: در ابتدا تاریخچه مختصری از پزشکان معروف و آثار آنها ذکر شده، سپس چند هزار عنوان اصلی و فرعی اغذیه و ادویه و خواص آنها به ترتیب الفبا و ...
تشخیص چهارم: مداوای سموم (مسمومیت ها)
تشخیص پنجم: درباره اوزان، که مقیاس های توزین ادویه، معرفی شده است.
نویسنده در این اثرش، نقل قولهایی از حکمای هند دارد، نیز از "ابن تلمیذ" (متوفی 560 هـ ق) و داود انطاکی، محمدبن زکریای رازی، علی بن حسین انصاری شیرازی که کتابش بنام «اختیارات بدیعی» است، همچنین از "جالینوس" در موارد متعددی، نقل قول هایی کرده است.
اما دستور اول در کتاب
طرز به عمل آوردن ادویه مفرده
اما دستور دوم در کتاب
طرز به عمل آوردن ادویه مرکبه و حبوبات و سایر مرکبات است.

ویژگی کتاب
از مهمترین ویژگی کتاب، کاربرد زیاد واژه های مترداف از زبان ها و گویش های مختلف است. مثل یونانی، سریانی، رومی، عبرانی، فارسی و از پانزده گویش عربی (مثل مغربی، مصری، بیت المقدسی، عربی اندلسی و...) نیز واژه هایی از زبان بربری، قبطی، حبشی در کتاب دیده می شود. حکیم مؤمن از واژه های گویش فارسی، واژه های رایج در اصفهان، گیلان، طبرستان، شیراز، گویش پهلوی، جرجان، قزوین و .... در کتاب آورده است. تألیف این کتاب سال 1086 هـ ق بوده است.

چاپ و نشر
از تحفة المؤمنین نسخه های خطی متعددی در شبه قاره هند باقی است. تعدادی نسخه های خطی از متن کامل یا بطور منتخب در «ازبکستان» موجود است. یک نسخه خطی این کتاب بصورت مینیاتور مذهب، به کنگره آمریکا هدیه داده شده است. نسخه هایی از آن نیز در کتابخانه ملک و آستان قدس رضوی است. یک پزشک اهل مدینه بنام مصطفی یوسف زاده (مشهور به شورانی یا شیروانی) کتاب را به عربی ترجمه کرده است که بنام تحفة المسلمین و تحفه اهل السنه، چاپ شده است. این کتاب در قرن 13 توسط پزشکی به ترکی ترجمه و منتشر شد بنام «غنیة المسلمین» و نیز تحفة المؤمنین بارها و بارها چاپ سنگی شده و در تهران نیز چاپ سربی شده است.