کتاب ایضاح المکنون

یکی از مهم ترین آثار ارزشمند در «کتاب شناختی» تمدن اسلامی. نام دیگر این کتاب «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون عن اسامی الکتب و الضنون» است. همچنانکه از نام این اثر پیدا است، این کتاب به عنوان ذیل و تکمله بر کتاب «کشف الظنون» حاجی خلیفه، نوشته شده است. نویسنده آن، اسماعیل پاشا بغدادی است. مطالب این کتاب، در بعضی موارد، دقیق تر از «کشف الظنون» و در موارد بسیاری اشتباهات آن را تصحیح کرده، البته روش کار و شیوه تدوین اسماعیل پاشا، با حاج خلیفه در کتابش فرق دارد. او چون در بغداد زندگی می کرد و با دانشمندان شیعه معاشرت داشت، در این کتاب، بسیاری از تألیفات علمای شیعه را آورده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
اسماعیل فرزند محمدامین و معروف به "اسماعیل پاشا" بغدادی؛ کتابشناس و زندگینامه نویس مشهور عثمانی در سال 1255 هـ ق در بغداد بدنیا آمد. از زندگی او اطلاع روشنی نداریم. نسبش بنا به گفته او، به "بابان" یکی از خاندانهای کرد، می رسد از این رو به "بابان زاده" و "بابانی" نیز مشهور است. در بغداد در مدرسه ای که اجدادش برای آموزش فنون نظامی تأسیس کرده بودند، به تحصیل پرداخت و با درجه افسری وارد تشکیلات نظامی عثمانی شد. سال 1292 هـ ق، به استانبول منتقل و همزمان با اعلام مشروطیت، با درجه «میرلوا» رئیس یکی از شعبات ژاندارمری شد. بغدادی در کنار کارهای نظامی و اداری، به تألیف و نگارش پرداخت. در دوران زندگیش، از کتابخانه های عمومی و خصوصی زیادی در کشورهای مختلف جهان دیدن کرد که از جمله آنها کتابخانه ایاصوفیه در استانبول، سلطان محمود اول عثمانی، حسین رضا پاشا و کتابخانه دانشگاه «زیتونه» تونس است. وی چند ماه از بازنشستگی، در قریه «مقری کوی»، نزدیک استانبول از دنیا رفت و همانجا مدفون شد.

ساختار کتاب بطور اجمال:
تنظیم کتاب به ترتیب حروف الفبایی است.
الف- اطلاعاتی درباره هر اثر، که عبارت از: نام کتاب، نام مؤلف، سال تولد و وفات مؤلف، محل کتابت کتاب، زبان کتاب، محل نگهداری کتاب (چون بعضی از کتابخانه ها را دیده بود) و آثار دیگر مؤلف.
ب- نام و معرفی آثار مؤلفان شیعه (که خود، مطلب مهمی است و حاج خلیفه به دلیل محدویت حکومت عثمانی، کمتر به آن پرداخته است).
اطلاعات مؤلف، ذیل هر عنوان، گاهی مفصل و گاهی بسیار مختصر است چون ظاهرا در مواردی نتوانسته اطلاعات کاملی درباره آن اثر بدست آورد.

چاپ و نشر:
بغدادی در طول 30 سال کار مداوم، این اثر مفید را برجا گذاشت ولی موفق به چاپ آن نشد، لیکن بعد از فوت او، نسخه دست نویس منحصر به همین فرد کتاب ایضاح، به دولت ترکیه واگذار شد و "محمد شرف الدین یالتقایا" و "رفعت بیگله کلیسی" در سال 1314 شمسی برابر با 1945 میلادی در دو مجلد بزرگ به چاپ رساند و منتشر کرد. چاپ دیگر در «مکتبة المثنی در بغداد» شد. ظاهرا یکبار نیز در ایران چاپ شده است.