کتاب الاستبصار

مجموعه ای از احادیث شیعی به زبان عربی درباره احکام فقهی، به ضمیمه سلسله طرق روایت مؤلف و یکی از کتب اربعه، یعنی از کتابهای معتبر چهارگانه حدیث و فقه شیعه امامیه است. این کتب اربعه یعنی این چهار مجموعه حدیث، از زمان تألیف تاکنون همواره مرجع و مأخذ و مورد اتفاق همه دانشمندان و فقیهان شیعه بوده و اکنون نیز اهمیت و اعتبار دارد. نویسنده کتاب، شیخ ابوجعفر محمد طوسی، معروف به "شیخ طوسی" و نام کامل آن کتاب "الاستبصار فی مااختلف من الابصار" می باشد.

معرفی اجمالی نویسنده
ابوجعفر محمدبن حسن بن علی طوسی، معروف به "شیخ طوسی" و "شیخ الطائفه" و "شیخ الامامیه" فقیه اصولی و محدث رجالی، مفسر، ادیب کلامی، از علمای بزرگ شیعه که در سال 385 هـ ق، در منطقه طوس در خراسان (ایران) به دنیا آمد. در همان شهر، مقدمات علوم دینی را آموخت، سال 408 هـ ق یعنی در سن 23 سالگی برای تکمیل تحصیلات خود به بغداد رفت، چون آن زمان بغداد مرکز خلافت عباسیان و دارای مراکز علمی متعددی بود، لذا دانشمندان زیادی در آنجا حضور و رفت و آمد داشتند و این مسئله موجب شده بود که علوم و معارف اسلامی، رشد زیادی را در تمام رشته ها به وجود آورد؛ از همین رو شیخ توانست از محضر بزرگان و اساتیدی چون شیخ مفید، سیدمرتضی علم الهدی و غضائری استفاده کند و توانست از طریق سماع و قرائت و اجازه از بزرگان روایت کند و به شهرت بی نظیری برسد. شیخ الطائفه، نزدیک به 40 سال در بغداد زندگی کرد و در تبلیغ مذهب شیعه، تلاش زیادی نمود و چون مورد احترام و تعظیم همگان و حتی خلفا بود، دشمنانش نزد خلیفه او را متهم به بدگویی از صحابه و خلیفه اول و دوم کردند. ولی او در محضر خلیفه، چنان عباراتی گفت که خلیفه قانع و او تبرئه شد، اما مردمی که از او خشمگین و ناراحت بودند، خانه اش را سوزاندند. شیخ طوسی بعد از این، به نجف اشرف هجرت کرد، او اولین کسی بود که آنجا را مرکز علمی شیعه قرار داد. فضائل و کمالات و خدمات این شخصیت بزرگ آنقدر است که در این مختصر نمی گنجد. وفات او در 22 محرم سال 460 هـ ق، در سن 75 سالگی در نجف اشرف و مدفنش نیز در همان شهر در خانه خود که امروزه مشهور به مسجد طوسی و به صحن امیرالمؤمنین علی (ع) متصل است. وی صاحب تألیفات بسیار، از جمله همین کتاب استبصار است.

ساختار و تقسیم اجمالی استبصار
ترتیب ابواب کتاب، برپایه طبقه بندی معمول در آثار فقهی صورت گرفته است. روش مؤلف در کتاب اینکه نخست احادیث و اخبار مورد اعتماد خودش را در هر بابی، با فتوای خودش ذکر کرده، سپس احادیث و اخبار مخالف و متعارض آن را آورده، آنگاه به تأویل و جمع بین این دو دسته احادیث به ظاهر ناسازگار، پرداخته است. طبقه بندی کتاب بر اساس تقسیم مؤلف در 3 جزء است: جزء اول و دوم در باب عبادات شامل کتاب طهارت، کتاب صلوة، زکوة، صیام (روزه)، دیون، شهادات، قضایا و... جزء سوم در باب معاملات و دیگر ابواب فقه. این سه جزء مشتمل بر 915 باب و پنجهزار و پانصد و خرده ای حدیث است یعنی با اختلاف نقل 5511 و 5558 حدیث شده است. شیخ طوسی در این اثر، علاوه بر اینکه احادیث مربوط به هر باب را در یک جا گردآوری کرده، به نقد و بررسی سند و محتوایی آنها نیز توجه کرده است و در هر بابی پیشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری میان احادیث یا ترجیح گروهی از روایات بر گروهی دیگر را ارائه داده است.

شرح و نشر کتاب
تألیف آثاری به عنوان شرح، تعلیق و حاشیه بر این کتاب (استبصار) از اواخر قرن 10 هـ ق بطور شاخص شده است که از مهم ترین آنها:
1- شرح شهید ثانی
2- شرح مجلسی بنام (ملاذ الاخبار) که تا کتاب "صوم" است.
3- شرحی از مولا محمدامین استرآبادی
4- شرحی از میرسید احمدبن زین العابدین حسینی عاملی اصفهانی بنام "مناهج الاخبار"
5- شرح قاضی نورالله شوشتری
بیشتر از 20 شرح و حاشیه وجود دارد. این کتاب بارها به چاپ رسیده است از جمله سال 1307 هـ ق در 3 جلد در "هند" چاپ سنگی شد. سال 1315 – 1317 هـ ق در تهران مجددا چاپ شد. سال 1390 هـ ق در 4 جلد چاپ علمی و انتقادی این کتاب در تهران منتشر شد.