کتاب شرایع الاسلام

کتابی مهم در کلیه ابواب فقه شیعه امامیه به زبان عربی در قرن هفتم هجری قمری که به صورت یک دوره کامل احکام اسلام و مسائل حلال و حرام آن بیان شده است. نویسنده این کتاب "نجم الدین جعفربن حسن" معروف به محقق یا "محقق حلی" یا "محقق اول"، از دانشمندان بزرگ و فقهای نامی است. نام اصلی این اثر «شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» می باشد که از زمان "محقق حلی" تا این زمان، جزو متون درسی حوزه های علمیه است. فضلای عرب در حوزه های علمی به جای «شرح لمعه» بیشتر این کتاب را تدریس و تدرس می کنند.

معرفی اجمالی نویسنده:
نجم الدین شیخ جعفر فرزند حسن بن یحیی و معروف به "محقق حلی" عالم و فقیه اصولی و مرجع بزرگ که در تحقیق و دقت نظر و فصاحت و شعر و ادب و تمام علوم متنوعه دین جامعیت کامل داشت، سال 602 هـ ق در شهر حله واقع در عراق متولد شد. پس از تحصیلات مقدماتی، ادبیات عربی را که زبان مادریش بود، فرا گرفت، در علم هیئت و ریاضیات و منطق و کلام، تبحر کامل پیدا کرد و سپس فقه و اصول را در محضر پدر دانشمندش و فقهای مشهور حله (سید فخار موسوی و ابن نما حلی) تکمیل نمود. وی سپس در سایه استعداد قوی و وسعت نظری که داشت به تحکیم مبانی فقه شیعه و اساس مکتب اجتهاد پرداخت. با شهامت و دقت کاملی که داشت، دائره فقه را توسعه داد و آزادی توأم با احترام نسبت به فقهای قبل از خود مانند "شیخ طوسی" و بعد از خودش را برای تحقیق و بررسی و تجزیه و تحلیل فقه، اعطا کرد. از همین رو، نظریات و فتاوی وی از دقت نظر و تعمق و استقامت خاص و قابل تحسینی، برخوردار است. از معاصرین محقق حلی، خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند و حکیم مشهور ایرانی و یکی از بزرگترین شاگردان محقق، علامه حلی خواهرزاده او می باشد. وفات نویسنده و صاحب شرایع الاسلام (محقق حلی)، سال 676 هـ ق، در سن 74 سالگی و در شهر حله و مدفن شریفش در همان شهر و زیارتگاه شیعیان است. آثار و تألیفات زیادی از او برجای مانده از جمله: النافع مختصر الشرایع، تلخیص الفهرست، استحباب التیا لاهل العراق و....

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
کتاب شرایع، مشهورترین تألیفات محقق حلی و شاید مشهور ترین کتاب فقه شیعه است. در این کتاب مطالب و موضوعات فقه، در 4 باب مجزا، با عناوین 1- عبادت، 2- عقود 3- ایقاعات 4- احکام، تقسیم شده است.
عبادات: شامل 10 کتاب به این قرار: طهارت، صلوة، زکوة، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر.
عقود: شامل 18 کتاب و از اینقرار: تجارت، رهن، افلاس، حجر، ضمان که شامل حواله و کفالت نیز هست، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، هبه، سبق و رمایه، وصیت و نکاح.
ایقاعات: شامل 10 کتاب به اینقرار: طلاق، ظهار، ایلاء لعان، عتق، تدبیر، مکاتبه، استیلا، اقرار، جعاله، ایمان و نذر.
احکام: شامل 12 کتاب از اینقرار: صید و ذباحه، اطعمه و شربه، غصب، شفعه، احیای موات، لقطه، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.
غیر از این تقسیم بندی کلی، نویسنده در ترتیب نگارش و بیان احکام، ملتزم به قاعده معینی است و در ترتیب درونی ابواب، تقسیم بندی خاصی کرده است. در هر باب، ابتدا احکام واجب، سپس احکام مستحب، بعد مکروهات و در آخر محرمات آمده است.

ویژگی کتاب:
شرایع الاسلام، بسیار سلیس، روان، رسا با عبارات دقیق و شیوا و الفاظ مختصر و موجز است. نثر آن کاملا سنجیده، با الفاظ کم و معانی بسیار است.

اهمیت کتاب:
از زمان تألیف آن تاکنون، همواره مورد توجه محققان، دانش پژوهان، طلاب حوزه ها و دانشجویان دانشگاههای دنیا بوده است، از همین رو، ترجمه های متعددی به زبانهای فرانسه، روسی، انگلیسی، فارسی، ترکی شده است.

شرح و چاپ:
شروح بسیاری بر این اثر، شده که بیشتر از 20 شرح را علامه آقا بزرگ تهرانی از مشهورترین و مهمترین آنها «جواهر الکلام» نوشته فقیه اعظم "شیخ محمدحسن نجفی" صاحب جواهر، "مسالک" شهید ثانی، "مدارک" نوه شهید ثانی؛ سید محمد عاملی، اساس الاحکام، و... است. متن عربی آن بارها در ایران، عراق، لبنان چاپ شده است.