کتاب الخصال

کتابی اخلاقی و روائی به زبان عربی. نام کامل آن «الخصال المحموده و المذمومه» است. کتاب در نوع و موضوع خودش جدید و بی نظیر می باشد و پر از حقایق نفیس و اخلاق زیبا، احکام واجب، حوادث تاریخی، احکام فقهی، نصایح و مواعظ عبرت انگیز و سخنان حکمت آمیز است. مطالب این کتاب، فقط احادیث و روایات پیامبر و ائمه معصومین می باشد. نویسنده آن ابوجعفر محمد، معروف به شیخ صدوق است.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوجعفر محمد (مشهور به شیخ صدوق) و ابن بابویه از بنیانگذران فقه شیعه، عالم و محدث بزرگ در قرن چهارم در شهر قم (ایران) بدنیا آمد. پدرش علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی از برجسته ترین علما و فقها آن زمان بود. شیخ صدوق، دوران کودکی و نوجوانی و جوانی را در دامان علم و فضیلت و زهد و تقوی پدر خود گذراند و از محضر او، کسب علم و دانش کرد و به علت هوش و استعداد فوق العاده اش، قبل از 20 سالگی توانست هزاران حدیث و روایات با سلسله سند آنها را به حافظه خود بسپارد و به مضامین آنها عمل کند. نویسنده تا سن 23 سالگی در زمان غیبت صغری امام زمان عجل اله تعالی فرجه زندگی و دوران نیابت 2 نفر از نواب اربعه را درک کرد و در تمام ایام، از اساتید بسیاری در تمام علوم و فنون استفاده کرد، از طرفی دوران عمرش با حکومت چند نفر از خلفای بنی عباس یعنی (از زمان مقتدر عباسی تا آخرین خلیفه عباسی) همزمان بود. سال 355 هـ ق، به بغداد رفت. بزرگان و علما از او استماع حدیث داشتند. طبق فرموده شیخ حر عاملی و بعضی دیگر از اهل فن، نظیر او در کثرت علم و حفظ و ضبط آثار و اخبار اسلامی، دیده نشده است. تألیفات او تا حدود 300 کتاب و مرجع استنباط احکام و استفاده فقهای بزرگوار و خدمات دینی برجسته او، در احیای آثار و ائمه اطهار، جای هیچ شک و شبهه ای نیست. این دانشمند بزرگ در اواخر عمر در شهر ری اقامت داشت و سال 1381 هـ ق در حدود 70 سالگی در همان شهر وفات کرد. مزارش در ابن بابویه نزدیک شهری ری و مرقد حضرت شاهزاده عبدالعظیم می باشد.

ویژگی کتاب:
کتاب دارای باب های مختلفی است، از باب یک شروع شده و تا باب 400 ادامه دارد. این ابواب، شامل خصلت ها و موضوعات پسندیده و ناپسند و پاداش و کیفر آنها در نزد خداوند است. اینها خصلت هایی است که سند آن فقط در احادیث و روایات پیغمبر و امامان بزرگوار شیعه می باشد. ویژگی کتاب اینکه:
1- کتاب با شیوه ای نو، تنظیم یافته است به اینصورت که به بخش های یکی، دوتایی، سه تایی و... تقسیم شده و در هر بخش فقط احادیثی آمده که شماره مطلب آن هم عدد، با شماره آن بخش است. مثلا «باب الاربعه» چهار یا «جهارتایی ها» اینگونه آمده است: چهار خصلت است که هر کسی شامل آن باشد از دکتر و دارو، بی نیاز است تا گرسنه نشده ای غذا نخور، قبل از اینکه سیر شوی از غذا دست بردار، غذا را خوب بجو، قبل از خواب به دستشویی برو. پس در «باب الاربعه» فقط مطالب 4 تائی آمده است و همینطور مثلا در «باب الواحد» احادیثی هستند که دارای یک مطلب و یک موضوع می باشند مثل این حدیث که پیامبر می فرماید: «خوشا به حال کسی که هوس آنی را به جهت قیامتی که ندیده است ترک کند.»
ویژگی 2- با اینکه کتاب حجم زیادی ندارد، ولی چون حاوی معارف مهمی از اسلام و احکام فقهی و غیر آن است، هیچ فقیه، ادیب، مورخ، مفسر، واعظ و خطیب و حکیمی در هر زمان خود را از مطالب نفیس آن بی نیاز ندانسته اند و دانشمندان هر عصر، از روایات اینگونه ای در کنار هم، بهره مند شدند.

ساختار اجمالی کتاب:
از باب یک «باب الواحد» شروع شده و تا باب 400 ادامه دارد. باینصورت که: باب 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20. باب بیست و بعد از آن، باب سی و بعد از آن، باب چهل و بعد از آن (این باب مطالب بسیاری را در بردارد). باب پنجاه و بعد از آن. در باب 60 و بعد از آن، مطلبی نیست. باب هفتاد و بعد از آن (این باب، نیز مطالب زیادی را شامل است. در باب هشتاد و بعد از آن، دو حدیث با عدد هشتاد و یک حدیث با عدد 95 و یکی با عدد 97 و یک حدیث هم راجع به اینکه ثواب استغفار و ثواب تهلیل در صورتی که 100 مرتبه گفته شود. قسمت آخر کتاب چند روایت از صد و بالاتر از صد، گفته شده و یک حدیث هم، حدیث 400 یعنی اربع و مائه می باشد. آخرین روایات کتاب، درباره روایاتی است که هزار و ما بعد آن است.

چاپ و نشر:
کتاب خصال از سال 1302 هـ ق تاکنون، بارها در تهران و قم و دیگر نقاط چاپ شده است. چاپ علمی و انتقادی آن به کوشش علی اکبر غفاری در سال 1362 شمسی در قم انجام شد. مرحوم شیخ باقر کمره ای و مرتضی مدرس گیلانی آن را به فارسی ترجمه کرده اند.