کتاب تفسیر البرهان

یکی از مهم ترین تفاسیر روایی شیعی در قرن یازدهم و اوایل قرن 12 هـ ق، به زبان عربی. نویسنده سیدهاشم بن سلیمان حسینی توبلی بحرانی، عالم شیعه اخباری مسلک، مفسر، محدث و مؤلف است. وی در این تفسیر که به شیوه روایی است، موضوعات علوم شرعی، قصص، اخبار نبوی و مهم تر از همه فضایل اهل بیت امامیه را بیان کرده و بعد احادیث و روایات مأثوره از اهل بیت علیهم السلام و تناسب آنها با آیات قرآنی در ذیل آن آورده است. تفسیر "البرهان"، بسیاری از اخبار و اسرار علم قرآن که در زمینه تفسیر در کتابهای ناشناخته کهن آمده، گردآوری کرده و خوانندگان را به روایات بسیاری که بر مفسران این زمان، پنهان مانده رهنمون است.

معرفی اجمالی نویسنده:
سیدهاشم سلیمان حسینی توبلی، مشهور به "بحرانی" مفسر و محدث و مؤلف بزرگ شیعه و از علمای اخباری مسلک و از نوادگان سیدمرتضی علم الهدی که به واسطه او نسبش به امام هفتم حضرت موسی بن جعفر (ع) میرسد. سال تولد او را حدود 1050 هـ ق، در خانواده ای روحانی در «کتکان» از قراء توبلی حاکم نشین آن روز بحرین، نقل کرده اند. وی ظاهرا دوران مهمی از تحصیل خود را در موطنش گذراند و سفرهایی به مشهد در ایران و نجف داشته است. در مشهد در محضر عبدالعظیم بن عباس استرآبادی، عالم اخباری از شاگردان شیخ بهائی بود. در نجف نیز، از شیخ فخرالدین طریحی رماحی، اجازه روایت دریافت کرد. از دیگر مشایخ روایی او نیز، به گفته ای در «البرهان» کلینی، صدوق و شیخ طوسی بودند. وی در بحرین از موفقیت ممتازی برخورد دار بود و غیر از تدریس و تألیف، زعامت فقهی و مرجعیت دینی - اجتماعی را بر عهده داشت، به قضاوت و رسیدگی به امور حسبیه می پرداخت و در رسیدگی به مظلومان و امور ستمدیدگان و برخورد با سلاطین و حکام بحرین و پایداری در امر به معروف و نهی از منکر بسیار جدی و از همین رو، محبوبیت زیادی در بین مردم داشت. علی رغم تألیفات زیاد او و با وجود عنوان مرجعیتش، هیچ رساله فتوایی در آثار او دیده نشده است. برخی عقیده مندند که بر اثر تقوای زیاد، از نوشتن رساله خودداری کرده است. بحرانی در سال 1107 یا 1109 هـ ق وفات کرد و در «توبلی» (زادگاهش) مدفون شد که بعدها مقبره اش زیارتگاه خاص و عام قرار گرفت.

ساختار و تقسیم بندی کتاب:
کتاب دارای یک مقدمه و 16 باب است که در این 16 باب، مسائل قرآنی و دیدگاههای تفسیری را بیان می کند. از جمله اینکه اول:
- در فضیلت و برتری عالم و متعلم،
- و بعد در فضیلت قرآن،
- و بعد ثقلین (ثقل اکبر و ثقل اصغر)،
- باب دیگر قرآن کریم به ترتیب نزول، جمع آوری نشده است،
- خودداری از تفسیر به رأی، مفسر صریحا دیگران را از دست زدن به تفسیر نهی می کند، اگر چه تعبیر او از تفسیر در اینجا به تأویل، بسیار نزدیک است.
- ظاهر و باطن قرآن،
- باب بعدی چرا قرآن به زبان عربی نازل شده است؟
- احادیث ناموافق با قرآن،
- اولین و آخرین سوره های نازل شده،
- در باب پانزدهم، مؤلف همبستگی عترت و قرآن و تأکید براینکه باطن و علم قرآن، نزد ائمه معصومین است، پرداخته و در باب شانزدهم، منابع تفسیر خود را معرفی و بعضی از اصطلاحات رایج تفسیری را گفته است. بحرانی در این تفسیر، فقط روایات و اخبار را آورده و در پایان هر بخش بصورت جداگانه، سلسله اسناد احادیث ضبط شده و احادیث اهل سنت را ذکر کرده است.

امتیاز تفسیر «البرهان»
1- مزیت این تفسیر بر اینست که روایات تفسیری آن از منابع مهمی مانند تفسیر العیاشی، تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی، تفسیر منسوب به امام حسن عسگری و دیگر متون روایی شیعی، اعم از متون حدیثی یا تفسیری گرفته شده است.
2- در این تفسیر، فضایل اهل بیت علیهم السلام، فضایل سور و آیات، احکام مربوط به محل نزول (مکی و مدنی)، بیان شأن نزول، مقاصد و معانی آیات، نقل شده است. حسی که به فضای این تفسیر می دهد، حاکی از دفاعی کلامی برای اثبات حقانیت و معرفی فضایل اهل بیت است.

چند نکته:
- چون مؤلف، مقید به تفسیر آیات براساس روایات ائمه اطهار علیهم السلام بوده، در هر مورد که نتوانسته مناسب آیه، روایاتی بدست آورد، تفسیر آن را رها کرده لذا نمی توان این تفسیر را (البرهان) تفسر کامل همه قرآن کریم، به شمار آورد.
- مؤلف در توجیه روش خود در این تفسیر، مبنی بر اینکه تفسیر قرآن باید براساس روایات نقل شده از ائمه معصومین باشد، علم تنزیل و تأویل را فقط مختص آنان، یعنی کسانی که قرآن در بیت شان نازل شده، میداند و تأکید دارد براینکه علوم قرآنی، جایی جمع و متمرکز نمی شود مگر نزد اوصیای پیامبر (ص) و غیر از ائمه اطهار، هیچکس یارای آن را ندارد که تفسیری از قرآن ارائه دهد.
- این تفسیر، از این جهت که روایات ضعیف در آن نیز آمده و تخریج حدیث در آن صورت نگرفته با نقد جدی روبروست.
- این تفسیر سال 1357 شمسی در 4 جلد تجدید چاپ شده است.