کتاب التبیان فی تفسیر القرآن

تفسیر تبیان از مهمترین تفاسیر شیعه و اولین تفسیر معتبر و کامل شیعی به زبان عربی از قرآن کریم است. این تفسیر در قرن پنجم هجری قمری تدوین شده است، آنرا تفسیر کلامی، تفسیر بلاغی نیز می خوانند. این تفسیر، جامع انواع علوم و فنون متعلق به تفسیر قرآن، همچون صرف و نحو و اشتقاق و معانی و بیان و حدیث و فقه و کلام و تاریخ است و شامل قرائت و قصص و اعتقادات دینی و ناسخ و منسوخ و وجوه ادبی و نقل روایات و احادیث از ائمه معصومین می باشد و مفسر آن، علاوه بر نقل روایات مأثور، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، با ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته است.

معرفی اجمالی نویسنده:
شیخ ابوجعفر محمد، فرزند حسن بن علی طوسی که به "شیخ طوسی" و "شیخ الطائفه" و "شیخ الامامیه" مشهور است. او از فقها و علمای بزرگ شیعه، محدث رجالی، مفسر، ادیب، متکلم و محقق است که در رمضان سال 385 هـ ق در منطقه طوس (خراسان) بدنیا آمد. دوران او، حاکمیت «آل بویه» بر سرزمین ایران و حمایت از علما و دانشمندان و حوزه های علمیه بود. شیخ در همان شهر مقدمات علوم را آموخت و به گفته "علامه حلی" جهت تکمیل علوم در سال 408 ق یعنی در سن 23 سالگی عازم بغداد شد و از همین زمان بود که شخصیت شیخ، در سایه ترقیات روزافزونش شناخته و مطرح شد.
آن زمان، بغداد مرکز خلافت عباسیان و از نظر علمی در اوج اقتدار بود و دو گروه شیعه و اهل سنت در آن شهر مراکز معتبر و دانشمندان بزرگی داشتند. از این رو، شیخ طوسی نزدیک به 40 سال در بغداد زندگی کرد و از محضر علمای بزرگی چون، شیخ مفید، سید مرتضی علم الهدی و غضائری و... بهره های فراوان برد و شاگرد آنها بود. این شخصیت ها هر کدام به نحوی در ساختار شخصیتی او مؤثر بودند ولی به دلیل شرایط زمانی که در آن موقع بر حوزه شیعه حاکم بود، شیخ طوسی سبک و شیوه جدیدی در پیش گرفت و توانست از این راه، بر بسیاری از اختلافات و تشتت ها و تناقضات علمی و اجتماعی، فائق آید. این عالم بزرگ، اولین کسی است که نجف اشرف را مرکز علمی دینی قرار داد.
او مهمترین حلقه ای است که متقدمان را به متأخران وصل کرد. بیشتر از سیصد دانشمند از مکتب شیخ به درجه عالیه اجتهاد نائل شدند. این عده از شاگردان شیخ، فقط از طایفه شیعه بودند و چنانچه بخواهیم بقیه شاگردان او از اهل تسنن و تشیع را در تمام فنون به شمار آوریم، خواهیم دید که این مرد بزرگ، چقدر عظیم المنزله و موقعیت بی نظیری داشته است. شیخ طوسی در بین دانشمندان شیعه، فردی پرکار و کثیرالتألیف است. نزدیک به 50 کتاب در فقه، اصول، تفسیر، کلام، ادعیه، رجال و تاریخ دارد که در علم تفسیر، این کتاب گرانقدر (تبیان) را نوشته که جامع علوم قرآن و در میان تفاسیر بی نظیر است. شیخ مدت 12 سال آخر عمرش را در نجف اشرف زندگی کرد و در 22 محرم سال 460 ق، در همانجا در گذشت که همان شب او را در منزلش غسل داده و به خاک سپردند.

ساختار و تقسیم بندی تفسیر تبیان:
این کتاب، تفسیر کل قرآن و در ده جلد، تدوین شده است، از آغاز سوره «الحمد» تا سوره «الناس». مفسر در آغاز هر سوره، نام آن و علت تسمیه سوره، مکی یا مدنی بودن آن را می گوید و چنانچه ناسخ یا منسوخ یا نکته مهم دیگری درباره آن لازم باشد، شرح داده است. سپس به بررسی آیات قرآن و تفسیر و شرح و اختلاف قرائات و معنای لغوی واژه ها، پرداخته و از اشعار عربی و جنبه دستوری، صرف و نحو و گاه نکات بلاغی، سخن گوید. او استدلال به گفته بزرگان می کند و بالاخره به شرح و تفسیر معنای کلی آیات با نقل از نظرات مفسران شیعه و سنی، می پردازد. شیخ در این تفسیر، معانی آیات قرآن را به چهار دسته تقسیم کرده است:
1- آیاتی که علم آنها مختص خداوند است (زمان قیامت)،
2- آیاتی که ظاهرشان با معنای درونی آنها یکی است و هر کس عربی بداند معنا را متوجه می شود (حرمت قتل نفس در سوره انعام آیه 151)،
3- آیات مجمل که ظاهرشان حاکی از تفصیل معنایشان نیست و کیفیت اجرای جزئیات حج / 91 آل عمران که باید معنا از بیانات پیغمبر و ائمه به دست آورد.
4- آیاتی که در آنها واژه ای است که دارای دو یا چند معنا را احتمال میدهند.
بخش دیگر این تفسیر، تقسیم آیات محکم و متشابه و دلایل و فواید آیات متشابه در قرآن است. آخرین مبحث این کتاب، موضوع نسخ آیات قرآن است که شیخ در مقدمه نیز به تفصیل آن پرداخته است. در این تفسیر بحث های کلامی و رد بر مخالفان از جمله وعیدیه، تناسخه، حشویه خوارج، مشبهه، مرجئه، معتزله و غلاة، بسیار دیده می شود و به سبب تبحر شیخ طوسی، در فقه شیعه و مذاهب اهل سنت، مباحث فقهی و اصولی زیادی مطرح و به اختلاف آرای شیعه با مذاهب فقهی اهل سنت اشاره شده است.

دیدگاه و انگیزه شیخ از تفسیر «تبیان» خود:
شیخ طوسی در کتاب «فهرست» خود می گوید که کتابی بی نظیر از تفسیر قرآن دارد. او اشاره دارد به اینکه انگیزه اش برای نوشتن این تفسیر، این بود که هیچیک از علمای شیعه را ندیده بودم که کتابی در تفسیر تمام قرآن و مشتمل بر همه انواع علوم و معانی آن نوشته باشند. تنها بعضی از آنها به ذکر روایات موجود در کتب حدیث از صحابه یا ائمه پرداخته اند، بی آنکه شرحی برای آن بیان کنند، یا در تفسیر مبهمات آن کوشش نمایند.

چاپ و نشر کتاب:
از این تفسیر، نسخه های قدیمی و نفیس در کتابخانه های عمومی و خصوصی موجود است. این کتاب تفسیر، برای اولین بار بین سالهای 1361 تا 1365 هـ ق، در دو مجلد در قطع رحلی در تهران چاپ شد. سپس در بین سالهای 1376 تا 1382 هـ ق، در ده مجلد، در نجف اشرف با مقدمه مفصل شیخ آقا بزرگ تهرانی، چاپ مجدد شد و این چاپ، بارها در جاهای مختلف افست شده است، از جمله در بیروت توسط «داراحیاء التراث العربی» مکررا افست شده است. این تفسیر به همت مؤسسه النشرالاسلامی، تصحیح شده که جلد اول آن علاوه بر مقدمه شیخ آقا بزرگ، دارای تاریخچه ای از تفسیر قرآن نزد شیعه، به قلم جعفر سبحانی است.