کتاب ادب الکاتب

از مهمترین کتابهای ادبی زبان عرب در ادب و فرهنگ کتابت در قرن سوم هجری قمری. نام های دیگر آن: «آداب الکتاب» و «آداب الکتبة» است. نویسنده، عبدالله بن مسلم دینوری، مشهور به "ابن قتیبه" عالم، فقیه و ادیب شناس مشهور قرن سوم هـ ق. وی در این اثر صفات و فضایلی را که یک کاتب بامهارت و هوشمند باید داشته باشد، بیان کرده، سپس آشنایی نویسندگان با واژه ها و ترکیبات و ریشه های آنها و فراگیری آئین آن و نیز معلومات و دانش صحیح با علوم (علم ریاضی و هندسه، فقه و حدیث، اخبار و تاریخ) را ضروری می داند و معتقد است که پاکدامنی و بردباری و فروتنی لازمه تعهد شغل دبیری و نویسندگی است. "ابن قتیبه" قبل از آموختن ادب فارسی، کسب ادب نفسانی را توصیه کرده است. نویسنده در کتابش گاهی مذهب ادبی کوفیان و بصریان را درهم آمیخته و آراء مستقلی از خود نشان داده است.

معرفی اجمالی نویسنده
ابومحمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه دینوری، مورخ، ادیب، نویسنده و دانشمند بزرگ اهل تسنن در زمان عباسیان (البته در آن زمان عباسی، بسیار خفقان و محدویت عقیده و مذهب بود). تاریخ تولد و مرگ او، اختلافی است، ولی اکثرا سال 213 هـ ق را سال تولد او می دانند. اصلیت او ایرانی است ولی با مهاجرت پدر عالم او به شهرها، در کوفه یا بغداد بدنیا آمد. در کوفه نشو نما یافت و بعد به بصره رفت و به گفته خودش: از جوانی تا پیری علم آموخت. از اساتید مهم و مسلم او "ابن راهویه" و "جافط" بودند. حدود 27 سالگی به «دینور» حوالی کرمانشاهان و شرق همدان، رفت و مدتی طولانی آنجا ماند و از همین رو به «دینوری» مشهور شد. در همین دوره بیشتر آثارش را تألیف کرد و از طرف نخست وزیر "ابوالحسن عبیدالله بن یحیی خاقانی" به عنوان قاضی دینور منصوب شد. مدت 17 سال قضاوت کرد و بعد در سن 44 سالگی مجددا به بغداد رفت و تا پایان عمر آنجا ماند. مدت 19 سال آخر عمر خود را در مدرسه (نحو) بغداد به تدریس و تکمیل آثارش پرداخت. بنا به نقل اکثر مورخان، وفات او سال 276 هـ ق می باشد. "ابن قتیبه" را می توان از شاگردان مکتب اصمعی به خصوص در زمینه علم حدیث خواند. از وی یک پسر بنام "احمد" که اهل علم بود و احمد پسری بنام "عبدالواحد" داشت که کار علمی پدرش را دنبال کرد.

ساختار اجمالی کتاب
کتاب، شامل مقدمه و چهار بخش که هر بخش به ابوابی تقسیم شده که مجموع آنها 209 باب است. در مقدمه ویژگی های کاتب، چشم انداز فرهنگی، سیاسی را برای نویسندگان آینده با روشی عالمانه ترسیم کرده است. او از جامعه فرهنگی آن زمان انتقاد کرده و می گوید که متأسفانه مردم از ادب گریزان شده و بازار نیکی کساد گشته و دانشمندان گمنام مانده اند.
بخش اول: «کتاب المرفه» شرح و توضیح کلمات و اصطلاحات سخت.
بخش دوم: «کتاب تقویم الید» نحوه نگارش و املاء.
بخش سوم: «کتاب تقویم اللسان» قرائت و تلفظ صحیح کلمات و ترکیبات.
بخش چهارم: «کتاب الابنیه» در باب اشتقاق فعل و اسم.
هر یک از این بخش ها به ابوابی تقسیم شده است. امتیاز این کتاب در اولین قرون هجری قمری کاملا بارز و روشن است که به گفته "ابن خلدون" یکی از چهار کتاب اصلی و اساسی در نوع خود (فن ادب) و یکی از شاهکارهای ادبیات عرب است. ابن قتیبه، این کتاب را به ابوالحسن عبیدالله بن یحیی خاقانی وزیر متوکل و معتمد عباسی، بعنوان اولین اثر خود تقدیم کرد.

شروح و چاپ
این کتاب اولین بار سال 1300 هـ ق، در قاهره چاپ شد. شروح متعددی بعد از مرگ نویسنده بر آن نوشته شده که مهمترین آنها عبارتست از: 1- شرح ادب الکاتب (جوالیقی) 2- کتاب الاقتضاب (بطلمیوسی)
گزیده از این کتاب را "اسپرول" همراه با ترجمه و تعلیقات به انگلیسی برگردانده است. مقدمه کتاب را "لوکنت" به فرانسه ترجمه کرده است. ادب الکاتب بارها در مصر، اروپا، استانبول چاپ شده است. 2 نسخه خطی آن در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری تهران موجود است.