کتاب اسدالغابه

کتابی مهم و مرجع در علم رجال، بین قرن 6 و 7 هجری قمری، به زبان عربی. این اثر معتبر، مشتمل بر زندگینامه هفت هزار و پانصد یا هفت هزار و هفتصد و سه تن از اصحاب پیامبر اکرم (هر دو قول هست). در شرح احوال و شناخت صحابه رسول الله (ص). نویسنده، ابوالحسن علی بن ابوالکرم محمد، معروف به "ابن اثیر"، نویسنده بزرگ شافعی در حدیث و تاریخ و ادب. نام اصلی کتاب «اسدالغابه فی معرفة الصحابه» است. مؤلف، محتویات کتابهای "ابن منده اصفهانی" و "ابونعیم اصفهانی" و "ابن عبدالبر نمری قرطبی" و "ابوموسی اصفهانی" را جمع کرده و اشتباهات آنها را تصحیح نموده و خودش مطالبی نیز، بر آن اضافه کرده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
ابوالحسن علی، پدرش ابی الکرم محمد.... شیبانی موصلی جزری لقبش عزالدین و معروف به "ابن اثیر" است. ذکر این نکته ضروری است که "ابن اثیر" کنیه سه برادر دانشمند معروف جزیره «ابن عمر» در حوالی شهر موصل عراق است که در فنون علمی مختلف از ادب و تاریخ و حدیث و غیره، مشهور بودند. ابوالحسن (عزالدین مذکور) برادر دوم است که سال 555 هجری قمری در جزیره «ابن عمر» بدنیا آمد. از دوران کودکی و نوجوانی حفظ قرآن و علوم مقدماتی فقه و.... را شروع و بیشتر از این اطلاعی نداریم ولی در دوران جوانی به دلیل انتقال پدرش به موصل که در دستگاه " آل زنگی" بود، به همراه دو برادرش در موصل اقامت کرد و از اساتید علوم در هر فن، بهره کافی برد، در شام و بغداد نیز تحصیل علم کرد. او اساتید خودش را در کتاب «الکامل» خود معرفی کرده است. وی در زمان خودش، از محدثان مشهور و در علم تاریخ و انساب و سیر و وقایع و ایام مشهوره عرب، متبحر و در علوم غریبه نیز مهارت داشت. "ابن خلکان" که او را ستوده و با او در حلب ملاقاتی داشته، می گوید که "ابن اثیر" حافظ حدیث بوده و تاریخ را از برداشت و انساب عرب را می دانست و به اخبار آن ها آگاه بود. "ابن جوزی" نیز، از او به عنوان استاد یاد کرده است. وی سال 630 یا 632 هـ ق در موصل درگذشت.

ساختار کتاب (اسدالغابه)
بنا بر نقل 7703 زندگینامه از یاران مرد و زن پیامبر اسلام در این کتاب، 1022 زندگینامه از زنان و 6681 زندگینامه از مردان است. این یاران بعضی به اسم، بعضی با کنیه و بعضی هم با نام و هم با کنیه، یاد شده اند. قسمت آغازین این کتاب:
الف- مقدمه درباره 1- شیوه نگارش، 2- منابع و اسناد، 3- تعریف واژه صحابی است. سپس در ادامه، شرح زندگانی پیامبر اکرم و حوادث مهم دوران زندگی حضرت از قبیل معجزات، تاریخ وفات و عمر آن پیغمبر و غیره. بنا بر نظر مؤلف مبنی براینکه شناخت مصحوب شناخت صاحب، باید مقدم شود، لذا مطالبی در مقدمه راجع به پیامبر و وجوه زندگی ایشان، نوشته است.
ب- بخش های کتاب به ترتیب حروف الفبا به طور دقیق تنظیم و به اسم هر نفر، یک باب در هر بخش اختصاص دارد. در این ابواب، تا آنجا که گستره تحقیق اجازه داده، مؤلف تاریخ و محل تولد، پدر و مادر، خویشاوندی، سال اسلام آوردن، میزان همراهی آن صحابه با پیغمبر اکرم، شرکت در حوادث، مسئولیت ها، انتساب به قبایل و غیره آن صحابی را بیان کرده است.
ج- غیر از زندگینامه اصحاب، به تناسب حال اشخاص، حوادث مهم و مشهوری (هجرت به حبشه و مدینه و بیعت عقبه) البته اطلاعات داده شده، در مورد افراد، به یک میزان نیست، بستگی به مقدار آگاهی موجود، نسبت به آن صحابه و اشتهار او داشته، در نتیجه در مورد بعضی افراد، سخن بسیار گفته شده و نسبت به برخی فقط به این عنوان که راوی حدیثی بوده، یا مثلا حضورشان در حادثه ای، یادی از آنها شده است.

نکته: اسدالغابه، فقط کتاب روایی نیست، بلکه "ابن اثیر" در موارد زیادی تحلیل کرده و اگر تفاوت یا تعارضی بین روایات بوده، آنرا نقد کرده و نظرش را با دلیل و برهان درباره صحت و یا اشتباه آن موضوع، بیان کرده است.

اسناد کتاب: غیر از چهار کتاب مشهور که در اول ذکر کردیم، مؤلف 16 کتاب دیگر را که بطور عمده از آن استفاده کرده و نیز منابع دیگر که به آن استناد شده، در کتاب آورده است و بنا به گفته خودش، بین کتابهای قبلی همسازی کرده و تنها به گفته عده ای اکتفا نکرده است.

چاپ و نشر:
به دلیل اهمیت این کتاب مرجع، بارها در ممالک مختلف به چاپ رسیده است:
در مصر، سال 1380 هـ ق در 5 جلد
در قاهره، سال 1384 هـ ق در 5 جلد
در بیروت، سال 1287 هـ ق در 5 جلد
در تهران، سال 1342 شمسی در 5 جلد
بهترین چاپ این اثر با تحقیق و تعلیق محمدابراهیم البنا، محمد احمد عاشور و محمود عبدالوهاب فاید، در 7 جلد، در بیروت چاپ و منتشر شده است (در دار احیاء التراث العربی).