دیدگاه روایات اسلامی پیرامون عالم برزخ

در احادیث اسلامی به طور بسیار گسترده ای درباره عالم برزخ و ویژگیهای آن سخن به میان آمده است. این روایات به قدری زیاد است که مرحوم خواجه طوسی در تجرید العائد ادعای تواتر آنها را کرده است، آنجا که می گوید: "و عذاب القبر واقع بالامکان و تواتر السمع بوقوعه" «عذاب قبر واقعیت دارد، چرا که عقلا ممکن است، و روایات متواتر نیز از وقوع آن خبر می دهد. در اینجا به نمونه های روشنی از این روایات اشاره می کنیم:

1- در حدیثی  آمده است: "القبر اما روضه من ریاض الجنه او حفره من حفر النیران" «قبر باغی از باغهای بهشت یا حفره ای از حفره های دوزخ است». این حدیث را «ترمذی» در «صحیح» خود از پیغمبر اکرم (ص) نقل کرده، و مرحوم «علامه مجلسی» در «بحارالانوار» در یک جا از امیرالمومنان علی (ع) و در یک جای دیگر امام علی بن الحسین (ع).

2- در روایت معروفی از پیغمبر اکرم(ص) می خوانیم: هنگامی که اجساد کشتگان  مشرکان مکه را در جنگ بدر در چاهی ریختند در کنار چاه ایستاد و این جمله ها را فرمود: "یا اهل القلیب هل وجدتم ما وعد ربکم حقا؟ فانی وجدت ما وعدنی ربی حقا ؟ قالوا: یا رسول الله ! هل یسمعون ؟ قال ما انتم باسمع لما اقول منهم ولکن الیوم لایجیبون!" «ای اهل چاه! آیا آنچه را که پروردگارتان به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من که وعده پروردگارم را ( در مورد پیروزی) حق یافتیم! گروهی عرض کردند: ای رسول خدا آیا آنها می شنوند؟ فرمود: شما نسبت به آنچه من می گویم از آنها شنواتر نیستید، ولی آنها امروز پاسخ نمی دهند»! همین مضمون با تعبیرات دیگر در روایت متعدد دیگر آمده است: از جمله در یک حدیث  می خوانیم پیامبر(ص) گروهی از مشرکان را به نام خطاب کرد و گفت: یا اباجهل! یا عتبه! یا شیبه! یاامته!  هل وجدتم ما وعد ربکم حقا؟ فانی قد وجدت ما وعدنی ربی حقا، فقال عمر: یا رسول الله اما تکلم من اجساد لاارواح فیها ؟ فقال والدی نفسی  بیده ما انتم باسمع لما اقول منهم غیر انهم لا یستطیعون جوابا!: «فرمود: ای ابوجهل! ای عتبه!  ای شیبه! ای امته! آیا آنچه را خداوند به شما وعده داده بود حق یافتید؟ من آنچه را که خداوند به من وعده داده بود حق یافتم، عمر گفت: ای رسول خدا! با اجسادی سخن می گوئی که روح در آنها نیست؟ فرمود: سوگند به کسی که جانم بدست او است شما نسبت به آنچه می گویم از آنها شنواتر نیستند؛ فقط آنها نمی توانند پاسخی بگویند». این احادیث نه تنها دلالت بر وجود عالم برزخ و نوعی حیات برای انسان بعد از مرگ جسمانی دارد، بلکه دلیل براین است که آنها نوعی ارتباط با این جهان نیز دارند، و حداقل بعضی از سخنان را می شنوند.

3- در نهج البلاغه از امیرالمومنان علی (ع) می خوانیم: هنگام مراجعت از جنگ صفین در کنار قبرستانی که پشت دروازه کوفه بود ایستاد و با این کلمات با ارواح مردگان سخن گفت: "انتم لنا فرط  سابق، و نحن لکم تبع لاحق ، اما الدور فقد سکنت ، و اما الازواج فقد نکحت ، و اما الاموال فقد قسمت، هذا خبرر ما عندنا  فما خبرما عندکم؟" «شما بر ما پیشقدم شدید، و ما نیز به شما ملحق خواهیم شد،  خانه هایتان را دیگران ساکن شدند! همسرانتان به ازدواج دیگران درآمدند! و اموالتان  تقسیم شد! اینها خبرهائی است که نزد ما است نزد شما چه خبر؟ سپس رو به یاران کرد و فرمود: "اما  لو اذن لهم فی الکلام لا خبروکم ان خیر الزاد التقوی" «آگاه باشید اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده شود به شما خبر می دهند که بهترین زاد و توشه در سفر آخرت پرهیزگاری است». این حدیث نیز گواه بر آن است که علاوه بر اینکه عالم برزخ برای ارواح مردگان واقعیت دارد، نوعی ارتباط با این جهان نیز دارند.

4- باز در نهج البلاغه در خطبه های متعدد با صراحت سخن از برزخ به میان آمده، در خطبه ای می خوانیم: امام (ع) اشاره به گروهی از پیشینیان کرد و فرمود: "اولئکم سلف عایتکم...سلکوا فی بصطون البرزخ سبیلا" «آنها پیش از شما به کام مرگ فرو رفتند و در دوران عالم برزخ وارد شدند» و در خطبه دیگری در توصیف «اهل ذکر» می فرماید: "فکانما قطعوا الدنیا الی الاخره وهم فیها، فشاهدوا ماوراء ذلک فکانما اطلعوا عیوب اهل البرزخ فی طول  الاقامه فیه" «با اینکه آنها در دنیا هستند گوئی فاصله میان دنیا و آخرت را پیموده و به آخرت پیوسته اند، آنها ماوراء دنیا را مشاهده کردند، گوئی به جهان برزخ می نگرند، و از اسرار آن در طول اقامت در آن با خبر شده اند».

5- در حدیثی از امام صادق (ع)  آمده است که فرمود "و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ" «به خدا سوگند من تنها از برزخ بر شما می ترسم»! (اشاره به اینکه مومنان در قیامت مشمول شفاعت پیامبر(ص) و امامان معصومند، ولی حساب برزخ جدا است».

6- در حدیث دیگری از همان امام (ع) می خوانیم که فرمود: "البرزخ القبر، و هو الثواب و العقاب بین الدنیا والاخره" «برزخ همان عالم قبر است و ثواب و عقابی است که در میان دنیا و آخرت وجود دارد».

7- در حدیث دیگری در تفسیر در المتثور از رسول خدا (ص) می خوانیم که فرمود: هنگامی که روح مومن قبض شود بندگان خدا که اهل رحمتند به استقبال او می آیند، و می گویند، مراقب تازه وارد باشید، استراحت کند، چون در زحمت شدیدی بوده، سپس از حال بعضی از دوستان و آشنایان سئوال می کنند، و هنگامی که متوجه می شوند بعضی از آنها قبل از این تازه وارد از دنیا رفته اند می گویند: "انا لله و انا الیه اجعون" او را به دوزخ برده اند (لذا در اینجا اثری از او نیست!)

8- روایات بسیاری از شادی ارواح مومنین به وسیله اعمال نیک بازماندگان خبر می دهد، از جمله در حدیثی از امام صادق(ع) آمده: "ان المیت لیفرح بالترحم علیه والاستغفارله کما یفرح الحی بالهدئه" «میت به خاطر رحمت و استغفار برای او خوشحال می شود، همانگونه که افراد زنده با هدایا خوشحال می شوند».

9- در حدیث دیگری از امام صادق(ع) می خوانیم: "من انکر ثلاثه اشیاء فلیس من شیعتنا: المعراج والمساله فی القبر والشفاعه" «کسی که سه چیز را انکار کند از شیعیان ما نیست: معراج، سئوال در قبر، و شفاعت». روشن است که سئوال در قبر بخشی از عالم برزخ است.

10- این احادیث را با حدیثی از کنزالعمال از رسول خدا(ص) پایان می دهیم (گرچه احادیث در این زمینه بسیار زیاد و متواتر است) حضرت اشاره به شهدای احد کرد و فرمود: "ایها اناس زوروهم و اتم هم وسلموا علیهم ، فوالذی نفسی بیده لا یلسلم علیهم مسلم الی یوم القیامه  الا ردوا علیه السلام" «ای مردم آنها را زیارت کنید، و به سراغ  آنها روید، و سلام بر آنها بفرستید، سوگند به کسی که جانم به دست اوست مسلمانی تا روز قیامت بر آنها سلام نمی فرستد مگر اینکه سلام او  را پاسخ می گویند». در همان کتاب در این زمینه احادیث متعدد دیگری نقل شده است.

ضمنا از اینجا روشن می شود کسانی که زیارت اهل قبور را انکار می کنند و آنها را موجوداتی همچون سنگ و چوب می پندارند تا چه حد از احادیث اسلامی بیخبر و از تعلیمات رسول الله (ص) دورند. اصولا تمام روایاتی که سخن از سئوال و فشار و عذاب قبر می گوید، و روایاتی که از رسیدن نتیجه کارهای نیک و بد انسان از مرگ به او خبر می دهد، و روایاتی که از تماس ارواح با خانواده های آنها و مشاهده وضع حال آنعا بحث می کند، و روایاتی که در مورد حوادث شب معراج و تماس پیامبر(ص) با انبیاء و پیامبران سخن می گوید، همه اینها گواه بر وجود عالم برزخ است، بدون تصور چنین عالمی تمام روایات مزبور و مانند آن نامفهوم خواهد بود.