نگاهی به لامکان بودن خداوند در احادیث اسلامی

مسأله بی مکان بودن خداوند به طورگسترده ای در روایات اسلامی در اصول کافی، بحارالانوار، نهج البلاغه، توحید صدوق، و غیر آن مطرح شده است که ذکر همه آن روایات با روش اختصاری سازگار نیست، لذا به گلچینی از آن قناعت می کنیم:

1- در حدیثی از امام صادق(ع) می خوانیم: "ان الله تبارک و تعالی لایوصف بزمان ولا مکان و لا حرکه ولا انتقال  ولا سکون، بل هو خالق الزمان والمکان و الحرکه والسکون والانتقال، تعالی عما یقول الظالمون  علوا کبیرا" «خداوند متعال توصیف به زمان و مکان و حرکت و انتقال و سکون نمی شود، بلکه او خالق زمان و مکان و حرکت و سکون و انتقال است، خداوند برتر از آن است که ظالمان می گویند».

2- در حدیث دیگری آمده است که امیر مومنان علی(ع) شنید مردی چنین قسم یاد می کند:  "والذی احتجب بسبع طباق" «قسم به خدائی که پشت هفت آسمان بر فراز یکدیگر متحجب و پنهان شده» (به گمان اینکه جای خداوند در عرش است و عرش در ماوراء آسمانها است). امام (ع) تازیانه را بالای سر او گرفت و فرمود: "یا ویلک! ان الله اجل من ان یحتجب عن شیء او یحتجب عنه شیء، سبحان الذی لا یحویه مکان ولا یخفی علیه شیء فی الارض و لا فی السماء" «وای بر تو، خداوند برتر از آن است که از چیزی پوشیده شود یا چیزی از او پوشیده باشد، منزه است کسی که مکانی او را در برنگرفته و چیزی در آسمان و زمین از او پنهان نیست». جالب اینکه در ادامه این حدیث آمده است که آن مرد از امام پرسید: آیا در برابر مخالفت با این سوگند من باید کفاره بدهم؟ امام فرمود: نه، تو به خدا قسم نخورده ای که برای آن کفاره ای باشد، تو به غیر خدا قسم خورده ای»!

3- در حدیث دیگری از امام صادق(ع) می خوانیم که شخصی بنام «سلیمان بن مهران» از حضرتش پرسید: آیا صحیح است بگوئیم خدا در مکانی قرار دارد؟ امام فرمود: "سبحان الله وتعالی عن ذلک انه لو کان فی مکان لکان محدثا ، لان الکائن فی مکان محتاج الی المکان والاحتیاج من صفات المحدث، لا من صفات القدیم!" «منزه است خداوند و برتر از این است (که می گوئی) اگر او در مکانی بود حادث بود، زیرا موجود در مکان محتاج به مکان است، و احتیاج از صفات حادث است، نه از صفات خداوند قدیم و ازلی».

4- کسی از امیر مومنان علی(ع) سئوال کرد: پروردگار ما قبل از آنکه آسمان و زمین را بیافریند کجا بود؟! امام فرمود: "این سئوال عن «مکان» و کان الله ولا مکان" «کجا، سئوال از مکان است، خداوند وجود داشت و هیچ مکانی وجود نداشت (و الان نیز هیچ مکانی برای او وجود ندارد)».

5- در حدیثی از امام موسی بن جعفر(ع) آمده است که فرمود: "ان الله تبارک وتعالی کان لم یضزل بلا زمان و لا مکان، و هو الان کما کان، لا یخلومنه مکان ولا یشغل به مکان ، ولا یخل فی مکان" «خداوند متعال از ازل وجود داشت بدون زمان و مکانی، و الان نیز همانگونه است، هیچ مکانی از او خالی نیست، در عین حال هیچ مکانی را اشغال نمی کند، و در هیچ مکانی حلول نکرده است». این احادیث با نهایت وضوح و روشنی نشان می دهد که از هر یک از امامان (ع) سئوال درباره مکان خداوند می شد پاسخ منفی می شنیدند، تعبیراتی هماهنگ، پرمعنی، صریح و روشن که هرگونه ابهام را در این زمینه از قلوب مشتاقان می زداید.

6- در «ارشاد» و «احتجاج» آمده است که یکی از دانشمندان یهود نزد «یکی از خلفا» آمد و گفت: تو جانشین پیامبری؟ گفت: آری، گفت: ما در تورات خوانده ایم که جانشینان انبیاء اعلم امتند، به من از خداوند خبر ده، او در کجا است؟! آیا در آسمان است یا در زمین؟ خلیفه گفت: در آسمان بر عرش قرار دارد! یهودی گفت: بنابراین زمین از او خالی است؟ و مطابق این سخن او در مکانی  است و در مکان دیگری نیست! خلیفه گفت این سخن زندیقها است از من دورشو! و الا تو را به قتل می رسانم! یهودی با تعجب بازگشت و اسلام را مسخره می کرد. علی(ع) با خبر شد و به ملاقات او آمد، فرمود: ای یهودی! من از سئوال تو و جوابی که شنیده ای با خبرم، ولی ما می گوئیم: خداوند متعال مکان را آفرید بنابراین ممکن نیست خودش مکانی داشته باشد، و برتر از آن است که مکانی او را در خود جای دهد.... آیا در یکی از کتابهای خود این سخن را ندیده ای که موسی بن عمران روزی نشسته بود فرشته ای از شرق آمد، فرمود از کجا آمده ای؟ گفت از نزد پروردگار. سپس فرشته ای از غرب آمد، فرمود: تو از کجا آمده ای؟ گفت از نزد پروردگار. فرشته دیگری آمد فرمود: تو از کجا آمده ای  گفت از آسمان هفتم از نزد پروردگار. باز فرشته دیگری آمد فرمود تو از کجا آمده ای گفت از زمین هفتم از نزد پروردگار! در اینجا فرمود: منزه است کسی که هیچ مکانی از او خالی نیست و هیچ مکانی نزدیکتر به او از مکانی دیگر نمی باشد. یهودی گفت:  من گواهی می دهم که حق مبین همین است و تو از همه  شایسته تر به مقام پیامبرت هستی!

7- این بحث را با جمله های گویا و روشنی از نهج البلاغه از امیر مومنان علی(ع) پایان می دهیم در خطبه 178 می خوانیم: "لا یغیره زمان و لا یحویه  مکان ، ولا یصفه لسان" «گذشت زمان او را تغییر نمی دهد، مکانی او را در بر نمی گیرد، و هیچ زبانی قادر به توصیف او نیست»، و در خطبه 186 آمده است: "وان الله سبحانه یعود بعد فناء الدنیا  وحده، لا شیی معه کما کان قبل ابتدائها.... بلا وقت و لا مکان ولا حین ولا زمان" «و خداوند سبحان بعد از فنای دنیا، باقی می ماند و چیزی با او نخواهد بود، همانگونه که پیش از آفرینش جهان، چنین بود.... بدون هیچ وقت و مکانی و حین و زمانی»، و در خطبه 49 آمده است: "سبق فی العلوفلا شیی اعلی منه، وقرب فی الدنوفلا شیی منه، فلا استعلائه با عده عن شیی من خلقه ، ولا قربه ساواهم فی المکان به" «در علو و رتبه بر همه پیشی گرفته، و چیزی بالاتر از او نیست، آنچنان نزدیک است که چیزی از او نزدیکتر نیست، نه بلندی مقامش او را از چیزی از مخلوقات، دور ساخته، و نه نزدیکیش او را مساوی با آنها در مکان قرار داده است»، و این است منطق صحیح و معارف راستین که درباره خداوند از اهل بیت (ع) وحی به ما رسیده است.