نگاهی به روایات اسلامی، پیرامون عدل الهی

در روایات اسلامی اهمیت زیادی به عرفان «عدل الهی» و مسائل بسیاری که از آن سرچشمه می گیرد داده شده است به طوری که از مجموع  آنها روشن می شود که مسأله عدل الهی مطلبی بوده که همه به آن اذعان داشته اند و از فطریات و ضروریات وجدان انسانها محسوب می شود.

1- امیر مومنان علی(ع) در نهج البلاغه می فرماید: "ارنفع عن ظلم عباده، وقام بالقسط فی خلقه، و عدل علیهم فی حکمه" «برتر از آن است که بر بندگانش ظلم کند، و در میان بندگانش قیام به قسط و عدل نموده، و در حکمش عدالت را نسبت به آنها مراعات کرده است».

2- در جای دیگر می فرماید: "و اشهدا انه عدل عدل و حکم فصل" «گواهی می دهم که او عادل است. عادل و داوری  است پایان دهنده خصومتها».

3- و نیز می فرماید: "الذی  عظم حلمه فعفی، وعدل فی کل ما قضی" «آن خدائی که علمش عظیم است و لذا عفو می کند و در تمام فرمانهایش عدالت را رعایت فرموده».

4- در حدیث معروفی از پیغمبر اکرم (ص) می خوانیم: "بالعدل قامت السموات والارض" «تمام آسمانها و زمین با عدالت بر پا است». روشن است که عدالت در اینجا به معنی وسیع کلمه یعنی قرار دادن هر چیزی در جای خود به کار رفته است که هم عدالت درباره بندگان را شامل می شود و هم عدالت و نظم را در مجموعه جهان هستی.

5- در حدیثی که مرحوم علامه مجلسی در کتاب التوحید بحارالانوار در توصیف پروردگار از امام صادق (ع) آورده چنین می خوانیم: "هونور لیس فیه ظلمه، و صدق لیس فیه کذب، و عدل لیس فیه جور، و حق لیس فیه باطل" «خداوند، نوری است که هرگز ظلمت در آن نیست و صدقی است که دروغ در آن راه ندارد، و عدالتی است که ظلم در آن وجود ندارد و حقی است که باطل در آن نیست».

6- در صحیح ترمذی آمده است: "هو الله... العدل الطیف" «او خداوندی است که سراسر وجودش عدالت است و لطف).

7- در صحیح بخاری در کتاب خمس آمده است که پیامبر(ص) در پاسخ مرد جسوری که عدالت حضرتش را زیر سئوال برده فرموده: "فمن یعدل اذا لم یعدل الله و رسوله" «چه کسی عادل است اگر خدا و رسولش عادل نباشند».

8- در دعای چهل و پنجم «صحیفه سجادیه» چنین آمده است که امام علی بن الحسین (ع) خدا را چنین می خواند: "وعفوک تفضل و عقوبتک عدل" «خدایا! عفو تو تفضل است و مجازاتت عین عدالت».

9- در بسیاری از روایاتی که در منابع شیعه و اهل سنت در مسائل مربوط به بطلان جبر و عقوبتهای الهی آمده نیز تعبیراتی دیده می شود که نشان می دهد مسأله عدل خداوند به عنوان یک مطلب قطعی مورد قبول همگان بوده، و تکیه استدلالات بر آن قرار داشته است، ازجمله: در حدیثی می خوانیم که یکی از یاران امام صادق(ع) از آن حضرت پرسید: آیا خداوند بندگان را بر اعمالشان مجبور ساخته است؟ امام در پاسخ فرمود: "الله اعدل من ان یجبر عبدا علی فعل ثم یعذبه علیه" «خداوند عادلتر از آن است که بنده ای را مجبور به کاری کند، سپس او را برانجام آن مجازات نماید».

10- در حدیثی از پیغمبر اکرم (ص) که در مسند احمد حنبل آمده است می خوانیم: "من اذنب فی الدنیا ذنبا فعوقب علیه فالله اعدل من ان یثنی عقوبته علی عبده" «کسی که گناهی کند و خداوند او را در دنیا مجازات نماید در آخرت عقوبتی نخواهد داشت چرا که خداوند عادلتر از آن است که دو بار بنده اش را مجازات کند».

11- در حدیث دیگری از امام علی بن موسی الرضا(ع) می خوانیم که در توضیح «امر بین  الامرین» (نفی جبر و تفویض) در پاسخ یکی از یارانش که سئوال کرد آیا خداوند کارها را واگذار و تفویض به بندگان نمود؟ فرموده: "الله اعز  من ذلک" «خداوند تواناتر از آن است که چنین کند» (یعنی به کلی از تدبیر امور جهان یا بندگانش کنار رود و آنها را به خودشان واگذارد). پرسید: آیا آنها را مجبور بر گناهان کرده؟ فرمود: "الله اعدل واحکم من ذلک" «خداوند عادل تر و حکیم تر از آن است که چنین کند» یعنی این کار با عدل و حکمت خدا ابدا سازگار نیست.

12- و بلاخره این بحث را با جمله ای از دعاهائی که از ائمه معصومین (ع) نقل شده، پایان می دهیم. دعائی که در پایان نماز شب خوانده می شود و در آن آمده است: "و قد علمت یا الهی انه لیس فی نقمتک عجله ، ولا فی حکمک ظلم وانما یعجل من یخاف الفوت، وانما یحتاج الی الظلم الضعیف ، و قد تعالیت  یا الهی عن ذلک علوا  کبیرا" «خدای من! می دانم که در مجازات تو شتابزدگی نیست، و در داوریت ظلمی وجود ندارد، کسی شتاب می کند که می ترسد فرصت از دست برود، و کسی ستم می کند که ضعیف  و ناتوان است، و تو ای خدای من از اینها برتر و بالاتری».

در این زمینه روایات و احادیث بسیار است. آنچه در بالا آوردیم گلچینی از نمونه های  مختلف این روایات بود.