نظر مفسران درباره سوگند به وجدان انسان در قرآن

از جمله سوگندهای جالب قرآن مجید سوگند به وجدان است که در یک مورد در قرآن آمده است، با این بیان: "و لا أ قسم  بالنفس اللوامه" «قیامت/آیه2: سوگند به نفس ملامت کننده ( وجدان)» تا اندازه ای که قدرت مطالعه و تحقیق در تفاسیر عامه و خاصه را داشته و انجام داده ایم، این نتیجه در مورد آیه فوق به دست آمده که همه مفسران در این جهت که مقصود از این آیه نفس لوامه و به اصطلاح وجدان است، اتفاق نظر دارند لیکن اختلاف در این است که آیا آیه می خواهد وجدان شخص خاصی مانند آدم را بیان کند و یا اطلاق دارد و شامل نوع انسان می شود، و به فرض دوم آیا نفس انسانی صاحبش را در روز قیامت سرزنش می کند، و یا هر بار که مرتکب عمل زشت و ناپسندی شد، انجام وظیفه می نماید، پس جمعا سه قول در این جا وجود دارد:

1. مقصود نفس سرزنش کننده و وجدان حضرت آدم است که پس از آن که ترک اولی را مرتکب شد و خداوند او را مورد ملامت و سرزنش قرار داد، وجدان او نیز وی را ملامت کرد که این معنی را عدهای از مفسران از جمله علی بن ابراهیم در تفسیر  خود ذکر نموده است.

2. نفس انسانی به طور کلی مراد است که در روز قیامت صاحبش را به واسطه ی انجام ندادن اعمال نیک و مرتکب شدن کارهای زشت و ناپسند سرزنش می کند. مرحوم طبرسی پس از آن که چند قول در معنی این آیه نقل می کند، می گوید: مراد از نفس لوامه، نفسی است که زیاد ملامت کننده است و هیچ نفس نیکوکار و بدکاری نیست جز آن که در روز قیامت خود را ملامت می کند، اگر عمل نیک انجام داده باشد، می گوید چرا زیادتر انجام نداده و اگر مرتکب عمل زشتی شده می گوید کاش آن را انجام نمی دادم. سپس طبرسی اضافه می کند که این معنی از ابن عباس در روایت عطا آمده است. ابوالفتوح رازی نیز این وجه را از مقاتل نقل کرده و به گفتارش این آیه را اضافه می کند: "ان تقوک نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله و ان کنت لمن الساخرین"، (زمر/آیه 56: آنگاه هر نفسی به خود آید و فریاد واحسرتا برآرد (و گوید وای بر من) که واجب امر خدا را فرو گذاشتیم و وعده های خدا را مسخره و استهزاء نمودم). همچنین مرحوم فیض در تفسیر خود این آیه را به همین معنی گرفته است. زمخشری می گوید: مقصود نفس متقیه ای است که در روز قیامت خود به خاطر کوتاهی کردن در انجام کارهای نیک و تقوی و پاکی سرزنش می کند. البته نام برده احتمال دیگری هم ذکر می کند و ملا فتح الله نیز به همین وجه نظر داده است.

3. وجه سومی که در مورد این آیه عرضه شده و بیشتر مفسران بر آن عقیده دارند آن است که مراد از نفس لوامه به اصطلاح روان شناسان و روانکاوان ضمیر مخفی و «وجدان» است که همچون پلیس مخفی است که خداوند در درون انسان قرار داده تا در برابر اعمال زشت و ناپسند اعلان خطر نموده و وی را مورد سرزنش قرار دهد.

اینک گفتار مفسرانی که این نظر را بیان نموده اند:

ابن عباس می گوید: مقصود از نفس ملامت کننده، پشیمانی است که از گناهان توبه کند و خودش را بر انجام گناه ملامت کند و به آن نفس کافره فاجره می گویند.

شیخ طوسی هم همین قول را اختیار کرده و از ابن عباس و مجاهد نیز آن را نقل نوده است.

ابوالفتوح رازی این معنی را از مجاهد و فراء نقل می کند که گفته اند: هیچ نفسی  نباشد که خود را ملامت نکند چه نسبت به کار نیک و چه نسبت به کار بد، اگر مطیع باشد می گوید چرا بیشتر از این انجام ندادم و اگر عاصی باشد می گوید چرا کردم.

سیوطی این معنی را از عبد بن حمید و ابن ابی الدنیا از حسن بصری نقل کرده که گفته است: شخص مومن همیشه خود را در انجام تمام کارهای زندگی از خوردن و سخن گفتن و.... مورد ملامت قرار می دهد که در انجام آنها دقت بیشتری کرده و راه خطا در پیش نگیرد، لیکن شخص کافر توجهی به آن ندارد و خود را ملامت نمی کند.

مراغی نیز در تفسیر خود می گوید: مراد از نفس لوامه، نفسی است که انسان را بر آن چه از کارهای نیک از دست داده و انجام نداده ملامت می کند و نسبت به کارهای بد ملامت می کند که چرا انجام داده است؟ سپس نام برده توضیح بیشتری می دهد که نفسی که انسان را به مدارج بالا دعوت کرده و در هر مرتبه که رسیده به آن قناعت نکرده بلکه به مقامات بالاتری سوقش می دهد، همین نفس است. او از فراء هم این معنی را نقل نموده است.

سید قطب نیز پس از آن که اقوالی از بعضی از مفسران در این مورد نقل کرده می گوید: ما در معنی نفس لوامه حسن بصری را اختیار می کنیم که مومن همیشه خود را ملامت می کند.

مغنیه می گوید: مراد از نفس لوامه، سرزنش وجدان است سپس در تفسیر آیه می گوید: در معنی نفس لوامه بین مفسران چند قول وجود دارد، لکن آن چه به نظر ما می آید آن است که انسان همیشه در انجام و یا ترک بعضی از کارها متوجه ضرر آن و چیرهای دیگر باشد یا مربوط به امور دینی و یا آخرتی، سپس در خاتمه گفتار خود می گوید: این است معنی نفس لوامه.

عبدالفتاح طباره در کتاب خود می نویسد: نفس لوامه آن وجدان و ضمیر زنده ی است که صاحب خود را سرزنش  می کند.

مولف المیزان می گوید: مراد از نفس لوامه، نفس مومن است که او را در دنیا به انجام دادن معصیت و سهل انگاری در طاعت ملامت می کند که او را در آخرت نیز نفع می بخشد. سپس نام برده دو قول دیگر در این مورد نقل می کند و در پایان می گوید برای هر یک از این سه قول وجهی است.

طنطاوی و میبدی نیز می گویند: خداوند به وجدان انسانی سوگند یاد کرده که همیشه او را ملامت می کند اگر چه در طاعت و انجام کارهای نیک کوشا باشد.
 

این بود مجموعه گفتار بعضی از مفسران  که پیرامون آیه ی فوق که عرضه شد.