بررسی حقیقت ثوابهای بسیار بعضی از اعمال مستحبی

در بعضی از روایات آمده است، خواندن فلان دعا یا فلان نماز یا فلان عمل، ثواب شهید یا بنده آزاد کردن دارد یا مثل جهاد در راه خداست، چطور ثوابی نظیر کسی که خونش در راه خدا ریخته شده به قاری فلان دعا داده می شود؟

در توضیح این پرسش باید گفت: روایات کثیره از طریق عامه و خاصه از حضرت رسول خدا (ص) و ائمه علیهم السلام رسیده که مشتمل است بر اجرا و ثوابهایی که مترتب بر عبادات و اعمال مستحبه می باشد که هیچ قابل طرح و رد نیست. و بعضی از اهل ایمان از شنیدن این قبیل روایات، شوقی در آنها حاصل می گردد و در اعمال صالحه بیشتر سعی می نمایند و یقینا به بعضی از مراتب ثواب خواهند رسید، خصوصا با ملاحظه آنچه مسلم است که هر کس روایتی از ثواب به او برسد و به امید آن عملی را بجا آورد، به آن خواهد رسید، هر چند پیغمبر (ص) یا امام علیهم السلام نفرموده باشند و این عده از مومنین اهل نجات و سعادتمند، ولیکن عده دیگر از شنیدن ثوابها و اجراهایی که برای اعمال جزئی وارد گردیده است استبعاد می نمایند، بلکه بعضی جرأت نموده و انکار و رد این قبیل روایات را می نمایند و حال آنکه هزاران حدیث معتبر و صحیح در این موضوع در کتب عامه و خاصه موجود است، و بعضی دیگر نعوذبالله استهزاء می نمایند در اثر جهالت و بی خبری از معانی آن روایات، لذا برای جلوگیری از استبعاد عده ای و مفسده انکار یا استهزای عده ای چند جواب نگاشته می شود و امید است از خداوند منان آچه نوشته می شود، موجب ازدیاد معرفت و بصیرت گردد.

جواب اول: مستفاد از روایات این است که اجر و ثواب بر دو قسم است:

1- استحقاقی 

2- تفضلی

«ثواب استحقاقی» آن اجر و مزدی است که خدای تعالی به حکمت بالغه خود در مقابل هریک از اعمال صالحه واجبه و مستحبه قرار داده است و برحسب قرار داد الهیه هرکس آن عمل را بجا آورد مستحق مقدار معین از اجرا خواهد گردید و به او خواهد رسید.

«ثواب تفضلی» این است که زاید از این مقدار مقرر برحسب اقتضای مشیت خداوند از فضل خود به عباد صالح به بهانه جزئیه آنها مرحمت می فرماید بدون حساب ".....و الله ذوالفضل  العظیم" (سوره جمعه /  آیه 4)

پس از تذکر این مطلب گوییم: ممکن  است روایاتی که رسیده مثلا هرکس فلان نماز یا فلان دعا را بخواند، خدای تعالی ثواب شهید به او خواهد داد، مراد این باشد که به این شخص نمازگزار تفضلا نه استحقاقا، ثواب استحقاقی کشته شدن در راه خدا را مرحمت می فرماید و البته آنچه را که تفضلا به شهید داده می شود زاید بر ثواب استحقاقی اش فوق ادارک عقول است. و به عبارت دیگر، شخص به واسطه فلان نماز به مرتبه استحقاقی شهید می رسد، نه به مرتبه تفضلی شهید، و در روایاتی  رسیده، کسی که فلان عمل را بجا آورد برای اوست ثواب صد پیغمبر و صد وصی و ملائکه، ممکن است مراد این باشد که هرگاه صد پیغمبر و وصی  این عمل را بجا بیاورند چه مقدار ثواب استحقاقی دارند، همان مقدار را تفضلا به این شخص عامل می دهند؛ مثلا اگر وارد شود کسی که دو رکعت نماز امشب را بخواند ثواب استحقاقی صد پیغمبر را دارد؛ یعنی هرگاه صد پیغمبر این دو رکعت نماز را بخوانند همان مقدار اجر تفضلا به این شخص عنایت می شود نه اینکه ثواب صد پیغمبر که یک عمر مشغول عبادت و تبلیغ رسالت بوده اند به این شخص داده می شود.

جواب دوم: شبهه ای نیست در اینکه اجر و ثواب هر عملی موقوف بر قبولی آن عمل و قبولی هر عبادت واجبه و مستحبه، موقوف بر اخلاص است: "و امروا الا لیعبدوا الله مخلصین" (سوره بینه/ آیه5)، و اخلاص را مراتبی است، مرتبه نخستین اخلاص، آن است که آن عمل از ریا و سمعه و شرک خفی نباشد یقینا باطل است و علاوه بر اینکه صاحبش ثوابی نخواهد داشت، جزء گناهان شمرده شده و سزاوار عقاب خواهد بود؛ زیرا ریا از گناهان کبیره است و از اقسام شرک شمرده می شود. دیگر از مراتب اخلاص آن است که صاحب عمل، نظری به ثواب مترتب بر  آن نداشته باشد و داعی او به آن عمل فقط امتثال امر مولا و تقرب به او باشد چنانکه از حضرت امیرالمومنین علیه السلام مروی است: «عبادتی که از خوف عذاب بجا آورده شود، عبادت عبید و غلامان  است، عبادتی که به طمع بهشت انجام گیرد، عبادت تجار و معامله گران است و عبادتی که از روی استحقاق حقتعالی انجام گیرد، عبادت احرار است.» پس از دانستن این مقدمه گوییم ممکن است ثوابهای کثیری که در روایات رسیده به اعتبار مراتب اخلاص باشد جایی که هرکس هر مرتبه از اخلاص را دارا باشد مرتبه ای از ثواب را خواهد داشت. بر شخص  بصیر واضح است که رسیدن به مراتب اخلاص بسیار صعب و محتاج به مجاهدات نفسانیه و افاضات رحمانیه است و هر مرتبه از مراتب آن عزیزالوجود بلکه بعضی از مراتب آن یافت نمی شود مگر برای انگشت شماری از مردم، و امثال ما اگر اعمال عبادیمان به مدد الهی دارای مرتبه نخستین اخلاص و از شرک خفی خالی باشد، امید از خداوند منان آن است که تفضلا  بعضی مراتب ثواب را عنایت فرماید، هر چند رسیدن به همین مرتبه از اخلاص هم برای امثال ما خیلی مشکل است؛ زیرا مادامی که در دل حب مدح و بغض ذم باشد مأمون از ریا نخواهد بود. و اگر طوری شود که اعمال عبادی ما جزء سیئات ما محسوب نشود، باید خیلی شکر نمود. و جناب سیدبن طاووس (ره) رسیدن به ثوابهای مترتبه بر اعمال را که در روایات رسیده موقوف دانسته به دارا بودن مرتبه دوم از اخلاص که ذکر گردید؛ بعضی این ثوابها  برای کسی است که عملش به طمع ثواب نباشد. و بالجمله اگر در حدیثی مشاهده نمودید اگر کسی فلان عمل بجا آورد ثواب صد شهید دارد هیچ جای تعجب و استبعاد نیست، زیرا یقینا مراد کسی است که دارای مرتبه ای از مراتب اخلاص باشد و دارا شدن هر مرتبه از مراتب اخلاص بدون مجاهدات نفسانیه میسر نخواهد شد، اگر شهید یک دفعه به میدان جنگ می رود و کشته میشود، طالب اخلاص، شبانه روز در میدان جنگ با نفس خود و شیطان است. در کتاب شریف کافی، مروی است که  رسول خدا(ص) از غزوه ای مراجعت فرمودند و به اصحاب فرمودند: "مرحبا بقوم قضوا الجهاد  الاصغر و بقی علیهم الجهاد الأکبر" و چون از حضرت سوال نمودند که جهاد اکبر چیست، فرمود: «جهاد با نفس».

جواب سوم: سبب استبعاد و با انکار این قبیل روایات این است که شخص می بیند  خواندن فلان دعا یا فلان نماز یا صوم یا اطعام  و غیر از آنها در کمال سهولت انجام می گیرد؛ مثلا در مدت چند دقیقه می شود آن دعا یا نمار یا فلان سوره را خواند ولیکن جهاد یا حج در کمال سختی است، چگونه موازنه می شود بین فلان دعا و کشته شدن در راه خدا؟

جواب: این توهمی است باطل و منشأ آن غفلت از مراد از دعا و نماز و سایر عبادات است؛ چون خیال کرده که مراد همان انجام صورت آنهاست و البته آن هم در کمال سهولت است و حال آنکه صورت عبادات به تنهایی قیمت ندارد، و شأن و اهمیت هر عملی به مقدار دارا بودن حقیقت و به اعتبار روح آن عمل است.

همانطوری که بدن بی روح شأنی ندارد، صورت عبادات به تنهایی ارزشی ندارد؛ مثلا اگر کسی دو رکعت نماز بخواند و فقط بدنش مشغول حرکات مخصوص از قیام و رکوع و سجود و زبانش به قرائت و ذکر مشغول ولیکن از اول نماز تا آخر، توجه قلبش جاهای دیگر باشد؛ مثلا در عرض اینکه در حال قیام متذکر قیام بین یدی «الله» باشد و در حال رکوع متذکر ادب و خضوع لله و در حال سجده متذکر انجام وظیفه عبودیت یعنی خشوع لله و در حال تسبیح متذکر منزهیت حقتعالی و در حال تکبیر متذکر عظمت او و در حال حمد متذکر نعمتهای او و در تهلیل متذکر وحدانیت او و هکذا در تمام این حالات متذکر  حالات شخصیش و معاملاتش با اهل دنیا باشد، این نماز بی روح اگر مبعد نباشد یقینا مقرب نخواهد بود و چگونه آن همه ثوابهای عظیم برای چنین نمازی خواهد بود و همچنین کسی که مشغول خواندن دعایی بشود در حالی که از اول تا آخر فقط زبانش مشغول حرکت است عملش بسیار کم نفع است، و اگر در روایتی دیدید که برای خواندن فلان دعا، ثواب شهید است یقینا در صورتی است که دارای حقیقت و روح دعایی باشد و حقیقت دعا عبارت است از یقین به عجز و اضطرار خود و جمیع ما سوی الله در جمیع امور و یأس از جمیع اسباب و اینکه موثریت آنها موقوف به اذن حقتعالی است و کمال انقطاع و دل بریدگی از غیر او و تمام توجه به سوی او. و اگر این حالت در موقع  خواندن دعان برای کسی پیدا شود، یقیقنا به حال کسی که میدان جنگ می رود و در راه خدا کشته می شود مساوی خواهد بود، بلکه ممکن است مرتبه کامله این حالت اگر برای کسی میسر گردد به مراتب بهتر و بالاتر باشد از حالات بسیاری از شهدا در موقع جهاد کردن آنها و بالجمله اگر کسی در مواقع خواندن دعا حالش مثل حال شهید در موقع جهادش باشد؛ یعنی همانطوری که شهید می رود برای کشته شدن چگونه دل بریده است از جمیع علایق و تمام توجهش به پروردگارش است، اگر دعا خواندن این حال را دارا شود، یقینا با شهید فرقی نمی کند. اگر گفته شود که هرچند به حسب حال و حقیقت هر دو مساوی باشند یقینا صورت عمل شهید سخت تر از صورت عمل خواننده دعاست، جواب گوییم: همانطوری که در جواب  دوم اشاره شد، پیدایش این حالت به سهولت میسر نیست و بدون مجاهدات نفسانیه دست نمی دهد و تا کسی هزار ها دفعه با نفس و شیطان جهاد نکند، چگونه چنین حالات عزیزالوجودی نصیبش می گردد؟

نظیر آنچه در باب دعا ذکر گردید مرحوم شیخ جعفر شوشتری علیه الرحمه در کتاب خصایص الحسینیه در بیان توجیه حدیث نبوی در باب فضیلت زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام نقل می کند که رسول خدا (ص) فرمود: «زیارت حسین معادل است با نود حج و نودعمره که من بجا آورم.» می فرماید: «و اینکه زیارت آن حضرت معادل با حج  پیغمبر است، شاید جهتش این باشد که چون زایر از روی شوق و محبت آن سرور و محبت حضرت رسول(ص) به سوی زیارت او رود، بیت الله حقیقی را زیادت نموده است به قلبی که مناسب است با قلب پیغمبر(ص) در محبت و ارتباط، پس چون حاضر شود نزد قبر او یا از دور، قلب خود را متوجه آن جناب سازد و زیارت کند با دل شکسته پس گویا به قلب  محمد(ص) توجه نموده است به آن جناب و چون شنید که پیغمبر خدا بر آن حضرت رقت نمود در وقتیکه به پشت آن سرور سوار شد درحال سجودش که او را به زیر نیاورد بلکه صبر نمود تا خود به زیر آید پس اگر تصور کنی در وقت زیارتش که آن حضرت از ضربت نیزه «صالح بن وهب» ملعون به زمین افتاد و به سلام، جبران قلب او را نمایی پس آن مانند این است که پیغمبر (ص) قصد او را نموده باشد و چون آن سرور افضل است از بیت الله به نود مقابل به جهت سری که بر ما معلوم نیست از این جهت ثواب زیارت او ثواب نود حج  پیغمبر را خواهد داشت.»

خلاصه فرمایش شیخ این است که اگر کسی به همان نحو توجه قلبی و محبت و رقت که رسول خدا (ص) به حسین علیه السلام توجه می فرماید متوجه و به همان حال زیارت کند برای اوست، ثواب حج  رسول  خدا (ص).