ضرورت برقراری صلح و سازش میان مردم در روایات

سعی و کوشش برای اصلاح میان مردم یکی دیگر از نکته های اخلاقی است که در قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام اهمیت فوق العاده ای به آن داده شده است و اینک به برخی از آن آیات و روایات اشاره می کنیم.

قرآن و اصلاح بین مردم

قرآن مجید می فرماید: «إنما  المومنون إخوه فأصلحوا بین أخویکم و اتقوا الله لعلکم ترحمون» (سوره حجرات / آیه10)، مومنان برادر یکدیگرند. بنابراین میان دو برادر خود صلح برقرار سازید و تقوای الهی پیشه کنید تا مشمول رحمت او شوید.

و در جای دیگر می فرماید: «والصلح خیر» (سوره نساء / آیه 128)، صلح و آشتی بهتر است.

روایات و اصلاح بین مردم

در روایات اسلامی به اندازه ای به این موضوع (اصلاح ذات البین) اهمیت داده شده است که به عناوین مختلفی مردم را به این امر تشویق و ترغیب کرده اند. در بعضی از روایات به عنوان بهترین صدقه و در روایتی دیگر به عنوان بهترین عبادت  و.... از آن یاد کرده اند. مرحوم فیض در ذیل آیه ی که گذشت ( سوره مبارکه حجرات / آیه شریفه 10) از حضرت امام صادق علیه السلام روایتی نقل می کند که فرمود: «صدقه  یحبها الله إصلاح بین الناس إذا  تفاسدوا و تقارب بینهم إذا تباعدوا»، صدقه و بخششی را که خدا دوست می دارد اصلاح بین مردم است هنگامی که به فساد گرایند ]با یکدیگر اختلاف پیدا کنند[،  و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر است زمانی که از هم دور شوند.

و در روایت دیگری فرمود: «لأن اصلح بین اثنین أحب إلی من أن أتصدق بدینارین»، ایجاد الفت و اصلاح بین دو نفر که به وسیله من انجام گیرد نزد من محبوبتر است از این دو دینار در راه خدا صدقه بدهم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «أفضل الصدقه إصلاح ذات البین»، بالاترین صدقه اصلاح میان مردم است.

بودجه مخصوص

اصلاح میان مومنان چندان در نظر پیشوایان دینی اهمیت دارد که امام صادق علیه السلام برای رفع اختلافات مالی شیعیان از مال خود مبلغی را اختصاص می داد که با پرداخت آن نزاع خاتمه یابد. از این رو به مفضل ( یکی از یاران خود) فرمود: «إذا رأیت بین اثنین  من شیعتنا منازعه فافتدها من مالی»، هنگامی که بین دو تن از پیروان ما نزاعی می بینی از مال من غرامت بپرداز تا با یکدیگر صلح کنند.
به همین جهت، در یکی از روایات آمده است که شخصی می گوید: من و دامادم درباره میراثی نزاع می کردیم که مفضل به ما رسید و وقتی متوجه شد که نزاع و مشاجره ما به خاطر چیست ما را به منزل خود دعوت کرد و با چهار صد درهم میان ما صلح برقرار ساخت و هنگامی که پول را پرداخت گفت: بدانید که این از مال من نبود، ولی امام صادق علیه السلام به من دستور داده است که هرگاه بین دو نفر از شیعیان اختلاف و مشاجره ای پیش آید با پولی که از خود آن حضرت است صلح و صفا در میان آنان ایجاد کنم.

برترین عبادت

از نظر امیرمومنان علیه السلام اصلاح بین مردم برترین عبادت است که در آخرین وصایای خود آنگاه که در بستر شهادت بود به فرزندانش وصیت کرد و فرمود: «فإنی سمعت  جد کما صلی الله علیه و اله و سلم یقول: صلاح ذات البین أفضل من عامه الصلوه والصیام»، از جد شما پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم شنیدم که فرمود: اصلاح بین مردم از همه نماز و روزه ها برتر است ( و احتمالا از نماز و روزه های معمولی ثوابش بیشتر است).

دروغ به خاطر اصلاح

با اینکه در قرآن و روایات از دروغ گفتن زیاد نکوهش شده و یکی از گناهان کبیره بشمار آمده است اما به خاطر اهمیت اصلاح بین مردم اگر کسی بتواند به این وسیله بین دو نفر که با یکدیگر نزاع دارند صفا و صمیمت ایجاد کند دروغ گفتن در این مورد جایز است.

امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی به یکی از اصحاب خود فرمود: «إن المصلح لیس بکذاب ( إنما هو الصلح لیس بکذب)»، مصلح دروغگو نیست ( همانا این صلح است نه دروغ).

در حدیثی از امام علی علیه السلام می خوانیم که فرمود: «قال رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم: لا یصلح الکذب إلا فی ثلاثه مواطن...و کذب الرجل یمشی بین الرجلین لیصلح بینهما»، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: دروغ گفتن شایسته نیست جز در سه مورد.... که یکی  از آن موارد، صلح بین افراد است.

خروج از اسلام

وجود صلح و صفا میان برادران دینی به حدی ضروری و ارزشمند است که اگر دو مسلمان بیش از سه روز با یکدیگر قهر باشند از زمره مسلمین بیرون رفته اند.

از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم آورده اند که فرمود: هر دو مسلمانی که از همدیگر قهر کنند و سه روز بر آن حال بمانند و با هم آشتی نکنند هر دو از اسلام بیرون روند و بین آنان پیوند و دوستی دینی نخواهد بود و هریک از آنها که زودتر سخن از آشتی به میان آرد در روز قیامت زودتر از دیگری به بهشت خواهد رفت.

در روایت دیگری فرمود: «أیما مسلمین تهاجرا فمکثا ثلاثا یصطلحان  إلا ماتا خارجین عن الإسلام»، اگر سه روز بگذرد و دو مسلمان که با یکدیگر قهر هستند آشتی نکنند و بمیرند هردو غیر مسلمان مرده اند. 

خشنودی شیطان

شیطان دوست دارد بین مسلمانان عداوت و دشمنی  بوجود آید، چنانکه خداوند متعال می فرماید: «إنما یرید الشیطان أن یوقع  بینکم  العداوه و البغضاء» ( سوره مائده / آیه 91)، شیطان می خواهد در میان شما عداوت و دشمنی ایجاد کند. به همین جهت هرگاه بین دو مسلمان اختلافی ایجاد شود و از یکدیگر مکدر باشند شیطان خوشحال می شود و همیشه می کوشد تا به همان حالت باقی بمانند، که امام باقر علیه السلام فرمود: شیطان میان مومنان ایجاد عداوت و دشمنی می کند تا زمانی که هیچ یک از آن ها از دینش برنگشته است ]یعنی آنقدر در ایجاد دشمنی می کوشد تا آنها را از دین به در برد[ و همین که از دین برگشتند آسوده خاطر می شود و نفس راحتی می کشد و به پشت میخوابد و دراز می کشد و می گوید پیروز شدم. سپس امام باقر علیه السلام فرمود: خدای رحمت کند مردی را که بین دو نفر از دوستان ما الفت ایجاد کند. ای مومنان! با یکدیگر انس و الفت گیرید و باهم مهربان باشید.

در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام می خوانیم که فرمود: «لایزال إبلیس فرحا ما اهتجر المسلمان فإذا التقیا اصطکت رکبتاه  و تخلعت أوصاله و نادی یا ویله ما لقی من الثبور»، شیطان تا زمانیکه دو مسلمان با هم قهر هستند پیوسته خوشحال است و همین که با یکدیگر آشتی کنند زانوهایش به لرزه در می آید، بندهایش از هم جدا می شود و فریاد می زند ای وای بر او (مقصود از او خود شیطان است یعنی ای وای بر من) که بیچاره شدم و به هلاکت رسیدم.

جای این سوال هست که چرا دین مقدس اسلام درباره اصلاح ذات البین این همه تأکید می کند تا آن جا که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم اختلاف بین دو مسلمان را بیش از سه روز جایز نمی داند و می فرماید: «لاهجره فوق ثلاث»، جدایی و قهر بیش از سه روز روا نیست.

و چرا اگر دو نفر از یکدیگر قهر کنند مستوجب لعنت خدا می شوند، که مفضل می گوید که امام صادق علیه السلام فرمود: «لایفترق رجلان علی الهجران إلا استوجب أحدهما البرائه و ربما استحق ذلک کلاهما»، دو نفر به صورت قهر از یکدیکر جدا نمی شوند جز این که یکی از آن دو  سزاوار لعن خدا و رسول او قرار گیرد و چه بسا که هردو مستحق لعن خدا و رسول شوند.

و چرا امام صادق علیه السلام از مال خود پولی را در اختیار مفضل قرار می دهد که هرگاه بین یاران آن حضرت مشاجراه ای پیش آمد و راهی جز پرداخت مال وجود نداشت از دادن پول نیز خوددای نکند تا بین آنان صلح برقرار شود؟ و چرا اصلاح ذات البین از تمامی نمازها و روزه های مستحبی برتر شمرده شده است؟ و چرا  و چرا...؟

هر چند پاسخ این سوال در بحث «پیروزی در سایه اتحاد» داده شده است اما به خاطر یادآوری تکرار می کنیم که اگر کسی در این باره قدری تأمل کند و بیندیشد در می یابد که عوامل عظمت و توانایی یک ملت و سربلندی و سرافرازی یک ملت آن گاه فراهم میشود که با یکدیگر در کمال صلح و صفا و صمیمیت به سر برند و با کمک یکدیگر بر مشکلات پیروز شوند؛ ولی اگر نزاع و کشمکش و اختلاف و درگیری های جزئی حل نشود و کسی به فکر اصلاح آن نباشد به تدریج ریشه عداوت و دشمنی در دل ها نفوذ می کند و تشکل جمعیت را تبدیل به تشتت می نماید، که پراکندگی همان و سقواط و بدبختی یک اجتماع نیز همان. به همین جهت، کسانی که با یکدیگر اختلاف دارند باید هرچه زودتر در رفع آن بکوشند و یکی از دو طرف دعوی نزد دیگری برود عذرخواهی کند، و سر این که  امام صادق علیه السلام فرمود: « اگر دو نفر با یکدیگر قهر کنند مستوجب لعن خدا می شوند»، همان است که خود آن حضرت در جواب سوال یکی از یاران خود هنگامی که پرسید: در میان این دو نفر آن که ظالم است استحقاق لعنت دارد اما آن که مظلوم است چرا مستحق لعن باشد؟ فرمود: «برای این که برادر خود را به صلح و آشتی فرا نمیخواند  و از گذشته های او صرف نظر نمی کند.»

بنابراین، هر انسان مسلمانی وظیفه دارد نزد برادر دینی خود برود و با او آشتی کند، چون اگر کدورت آنان  تا سه روز به طول بینجامد مشمول رحمت خدا نخواهند شد. به هرحال، کسی که متخلق به اخلاق حسنه است، گذشته از این که نباید کاری کند که بین او و برادر او و برادر ایمانی اش کدورتی پیش آید و در نتیجه صلح و صفا تبدیل به کینه و عداوت گردد، باید بکوشد که بین دیگران نیز پیوسته رابطه و دوستی برقرار شود و از خدای متعال بخواهد که او را در این امر خیر توفیق دهد و ما نیز با تأسی به حضرت امام زین العابدین علیه السلام در این باره دست به دعا برمی داریم و مانند آن بزرگوار در پیشگاه خدای متعال عرض می کنیم: پروردگارا! بر ]روان مقدس[ محمد و آل محمد رحمت فرست و بر من جامه صلاح و سداد بپوشان و مرا به زینت تقوا بیاری و کمک کن که در  توسعه عدل و داد بکوشم و از خشم خویش بکاهم و آتش فتنه فرو نشانم و پراکندگان را فراهم آورم و جنگ ها را به صلح تبدیل کنم.