اهمیت صله رحم از دیدگاه قرآن

خویشاوندی بر دو گونه است: 1. نسبی و 2. سببی

خویشاوندی نسبی پیوندی است که از طریق وحدت خون و رحم پیدا می شود مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، عمو، عمه، دایی، خاله، جد و جده و فرزندان آنها که اینها را خویشاوندان نسبی و ارحام می نامند و هریک را به تنهایی رحم می گویند، و خویشاوندی سببی از طریق ازدواج و زناشویی بوجود می آید مانند خویشاوندی میان زن و شوهر و خویشان دو طرف.

صله رحم یعنی چه؟

پاسخ این است که انسان باید پیوند عاطفی خود را با خویشان نسبی ( ارحام) استمرار بخشد و هیچگاه ارتباط و علاقه خود را با آنها قطع نکند و چون خویشاوندان انسان از جهت نیازهای انسانی و عاطفی متفاوتند در برابر هر نیاز، پاسخ متناسب بدهد: گاهی با یک تلفن رفع نیاز می شود و گاهی با هزینه میلیون ها ریال هم رفع نیاز نمی گردد، تا نیاز چه و امکانات چه اندازه  باشد، ولی آن چه مسلم است قطع ارتباط با خویشاوندان نسبی به گونه ای که پیوند خویشاوندی کاملا قطع شود از گناهان کبیره  است. بنابراین، صله رحم به معنای مهربانی و رسیدگی نسبت به خویشان و نزدیکان است که از حقوق بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند. به همین جهت، در فقه به ارحام و خویشان نسبی توجه زیادی مبذول شده است( و در مواردی که انسان حقوق مالی به عهده دارد اگر میان بستگان وی افراد نیازمند وجود داشته باشند باید آنها را بر دیگران مقدم بدارد ) و از آنجا که اینگونه امور از مسائل فطری و سنن اجتماعی است اسلام روی آن تاکید دارد تا آنجا که قرآن کمک به بستگان را جزء حقوق مالی ثروتمندان محسوب می دارد و آن جا که سخن از کمک به اقوام و خویشان به میان آمده آن را به عنوان یک حق واجب ذکر کرده است و می فرماید:
«و آت ذا القربی حقه و المسکین و ابن السبیل و لا تبذر تبذیرا» (سوره اسراء / آیه26)، و حق نزدیکان را بپرداز و] همچنین[ مستمند و وامانده در راه را، و هرگز اسراف و تبذیر مکن.

و در جای دیگر میفرماید: «فآت ذا ذا القربی حقه و المسکین و ابن السبیل ذلک خیر للذین یریدون وجه الله و اولئک هم المفلحون» (سوره روم/ آیه 38)، حق نزدیکان و مسکینان ودر راه ماندگان را ادا کن. این برای آنها که رضای خدا را می طلبند بهتر است و چنین کسانی رستگارانند.
و خلاصه این که در مورد دیگر، آنجا که صفات مردم نیکوکار را بیان می کند، میفرماید: «و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السیبل و السائلین» (سوره بقره / آیه 177)، ]نیکوکاران کسانی هستند که[ مال  خود را با تمام علاقه ای که به آن دارند به خویشاوندان و یتیمان و در راه واماندگان و سائلان و بردگان انفاق می کنند.

از این آیات  استفاده می شود که صله رحم آنگاه از مرحله «شعار» به مرحله «عمل» می رسد که هنگام نیاز خویشان و نزدیکان، تا آنجا که انسان قدرت دارد نیاز آنان را برآورد و از هر نوع کمکی که می تواند دریغ نورزد و این معنای صله رحم است. برخی می پندارند که صله رحم یعنی تنها به دیدار ارحام رفتن و از آنان احوال پرسی کردن؛ ولی باید  دانست که صله رحم  تنها در دید و بازدید خلاصه نمی شود بلکه باید پیوند خویشاوندی با مهر و محبت و صفا و صمیمت باقی بماند و چه بسا که برای بعضی از خانواده ها رفت و آمد موجب زحمت و ناراحتی شود، مخصوصا اگر وسیله پذیرایی نداشته باشند.

قرآن صله رحم

از دیدگاه قرآن صله رحم آنقدر اهمیت دارد که خدای متعال آن را در ردیف پرستش خویش قرار داده که نشانه عظمت این امر است. در این مورد به آیاتی چند از قرآن اشاره می کنیم:

«و إذ أخذنا میثاق بنی إسرائیل لا تعبدون إلا الله و بالوالدین إحسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین» (سوره بقره / آیه 83)، ]و به یاد آورید[ زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش  نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید...

و در جای دیگر می فرماید: «و اعبدوا الله و لا تشرکوا به شیئا بالوالدین إحسانا و بذی القربی و الیتامی و المساکین» ( سوره نساء / آیه 36)، و خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید، و به پدر و مادر نیکی کنید و نیز به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان....

و نیز در مورد دیگر از قرآن مجید نام ارحام بعد از نام خدا آمده است که فرمود: «و اتقوا الله الذی تسائلون به الأرحام إن الله مان علیکم رقیبا» (سوره نساء/ آیه1)، از خدایی بترسید که ]همگی به عظمت او معترفید و[  وقتی چیزی از یکدیگر می خواهید نام او را می برید، ] و نیز[ از خویشاوندان خود مبرید زیرا خداوند مراقب شما است.

این همه تاکید و تشدید نسبت به صله رحم در قرآن مجید و ذکر ارحام پس از نام خداوند متعال در آیه شریفه، کاشف از اهمیت صله رحم در دین مقدس  اسلام است و این همه تأکید بیان کننده آن است که ترک این واجب عواقب سوء و سرانجام ناخوشی در پی خواهد داشت.

صله رحم  در روایات

در روایات نیز نسبت به این سنت مرضیه تأکید و ترغیب و تشویق بسیار دیده می شود که پاره ای از آنها بدین شرح است: شخصی  به نام جمیل بن دراج می گوید از امام صادق علیه السلام درباره ارحام در آیه «و اتقوا الذی تسائلون به الإرحام» سوال کردم، فرمود: «فقال یعنی أرحام الناس إن الله عزو جل أمـر بصلتها و عظمها الم تر أن الله جعلها معه»، آن ارحام مردم است که خداوند متعال به صله آن امر فرموده و آن را بزرگ داشته است. آیا نمی بینی  که خدا آن ]ارحام[ را در ردیف ]نام[ خود قرار داده است؟