نقش تلاوت قرآن در سیر و سلوک

مداومت بر «تلاوت قرآن» در شب و روز، یکی از مراتب مراقبه در سلوک است یعنی در هر بیست و چهار ساعت به مقدار لااقل «پنجاه آیه» است. و اگر بیشتر بخواند، آثار و برکات بیشتری عاید خواهد شد. لازم است در مداومت بر این امر مسامحه نکند و جانب حضرت حق را در این مورد مراقبت نماید. و بهتر است در این برنامه به تلاوت مکرر بعضی از سوره ها، یا بعضی از آیات که به جای خود امر مطلوبی است نپردازد، بلکه در هر شب و روز قسمتی از قرآن کریم را تلاوت کند، به نحوی که بعد از هر مدتی موفق به ختم قرآن و تلاوت همه آیات آن باشد. یعنی از اول قرآن شروع نماید و هر شب و روز به تلاوت قسمتی بپردازد، تا جایی که بعد از مدتی قرآن را ختم، و دوباره از اول قرآن شروع کند. و این بدان جهت است که هر آیه ای از آیات قرآن کریم به جای خود برکات خاصه ای دارد، و هر آیه ای سری یا اسراری، و باطنی یا بواطنی دارد، و سالک با تلاوت هر آیه ای از برکات خاصه آن بهره مند می گردد، و اسرار و بواطن آن به وی روی می آورد، اگر چه خود او خوب درک نکند، و آن صلاحیت را نداشته باشد که بیابد. اگر کسی از اهل  اسرار باشد، به اندازه  خود، و به اندازه ای که خدای متعال می خواهد، این معنا را خواهد یافت.

تأکیدات آیات و روایات بر تلاوت قرآن به خوبی خبر از آثار و برکات این امر می دهد، و صراحتها و اشارتهای موجود در روایات وارده در این باب نیز حکایتها و هدایتها دارد که ارباب بصیرت می توانند با دقت و تامل از آنها بهره مند شوند. در اینجا بعنوان نمونه به بیانی از حضرت مولی الموحدین  امیرالمومنین صلوات الله علیه اشاره نموده و دقت می کنیم. «و مواظبت جدی داشته باش بر تلاوت قرآن و عمل به آن، و بر التزام به فرایض و شرایع  آن، و حلال و حرام آن، و امر و نهی آن، و شب زنده داری با آن، و تلاوت آن در شب و روزت، زیرا که قرآن عهدی است از خدای متعال به سوی خلق او، پس بر هر مسلمانی لازم و واجب است هر روز در این عهد الهی نظر کند، اگر چه پنجاه آیه باشد.»

در این جمله که «قرآن عهدی است از خدای متعال به سوی خلق او» اسرار عمیقه ای نهفته است که برای اهل آن تا حدودی معلوم است. سالک صادق و با بصیرت که قدم در میدان طلب و مجاهدت گذاشته است باید بر این «عهد» حضرت معبود به سوی اوست،  همیشه نظر کند و عهد جناب او را بر دل و بر زبان داشته باشد، و به تلاوت این «عهد» با تدبر و با حضور قلب بپردازد، که به زبان آوردن عهد حضرت محبوب و تکرار آن، و تدبر در معانی و اشارات آن، به جای خود در عالم عشق و محبت، و طلب و مجاهدت، حسابها دارد، و موجب عنایتهای مخصوصی می گردد، حتی مکان و منزلی که این تلاوت در آن انجام می گیرد، از این حسابها و عنایتها برخوردار می شود، و حتی ساکنان در آن مکان و منزل هم بهره مند می گردند.

آداب تلاوت

برای تلاوت قرآن در مراتب مختلف مراقبه، آداب خاصی هست. در مرتبه اول مراقبه که کلام ما در آن است، لازم است سالک به هنگام تلاوت قرآن آداب زیر را که از آیات و روایات برمی آید، مراعات کند.

الف: درحال طهارت، و با وضو به تلاوت قرآن بپردازد.

ب: در حالی که مسواک کرده قرآن را تلاوت کند.

ج: با صورت زیبا تلاوت کند.

د:  به هنگام تلاوت قرآن گریه کند، یا حالت گریه داشته باشد.

هـ:  با جهر متوسط بخواند، نه با صدای آهسته باشد، نه با صدای بسیار بلند.

و: در حال تلاوت، با ادب و با طمائینه، و رو به قبله باشد، چه نشسته و چه ایستاده، و اگر نشسته می خواند، چهارزانو ننشیند و تکیه نکند.

ز: از روی «مصحف» تلاوت کند، که نگاه در «مصحف» و تلاوت از روی آن حساب خاصی دارد، و در روایات روی این موضوع تاکید به عمل آمده است. در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل گردیده که فرمود: «چیزی برای شیطان سخت تر و کوبنده نیست از تلاوت قرآن از روی مصحف و با نگاه کردن در آن».

ح: قبل از شروع به تلاوت قرآن استعاذه کند، و سپس بسم الله الرحمن الرحیم بگوید، و بعد به تلاوت بپردازد، تا با حفظ خدای متعال از دخالتهای شیطانی محفوظ بماند. در آیه 98 سوره نحل می فرماید: «فاذا قرأت القرآن فاستعذ بالله من الشیطان الرجیم- امه لیس له سلطان  علی الذین  آمنوا  و علی ربهم  یتوکلون»، یعنی «وقتی قرآن را تلاوت می کنی، پناه ببر به خدای متعال از شیطان مطرود – البته شیطان را بر آنانی که ایمان آورده و به پروردگارشان توکل می کنند، تسلط و سیطره ای نیست.» قبل از شروع می گوید «أستعیذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم» یا میگوید: «أعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم» و بعد می گوید: «بسم الله الرحمن الرحیم» و سپس تلاوت را شروع  می کند.

ط: ترتیل را مراعات نماید. و ترتیل عبارت از این است که حروف و کلمات را روشن ادا کند، و وقفها را رعایت نماید. در بیان دیگر، آنچنان تند نخواند که حروف و کلمات، و وقوف و فواصل به خوبی ادا نشود، و نیز فاصله زیاد و غیرصحیح در میان حروف و کلمات ندهد به نحوی که حروف و کلمات جدا از هم و غیر مرتبط باشند، و در مجموع، باید حروف و کلمات  را خوب، روشن، و در عین حال، متصل و مرتبط به هم ادا کند، و وقوف و فواصل آیات را هم مراعات نماید، و طوری بخواند که قلوب را به حرکت آورد، و دلها را تکان دهد. در آیه سوم سوره مزمل، خطاب به رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم می فرماید: «و رتل القرآن ترتیلا» یعنی «و قرآن را با ترتیل مناسب آن بخوان.» حضرت موسی بن جعفر از پدران بزرگوار خود صلوات الله علیهم اجمعین نقل می کند که از رسول اکرم صلی الله علیه وآله و سلم در خصوص آیه «ورتل  القرآن ترتیلا» سوال شد، و آن حضرت در توضیح و تفسیر آیه فرمود: «قرآن را روشن و واضح تلاوت کن، و حروف و کلمات آن را جدا از هم و پراکنده مساز، مانند پراکنده ساختن دانه های ریگ از یکدیگر، و آن را سریع و تند تلاوت نکن، همانند تند خواندن شعر. وقتی به عجایب قرآن می رسید، توقف کنید و به تدبر و تامل بپردازید، و با تلاوت آن دلها را به حرکت آورید، و با شتاب و بی تامل نخوانید، به نحوی که بخواهید زود به آخر سوره برسید.»

ی: تدبر در آیات قرآن بکند که در این صورت، از انوار و هدایتها، از حقایق و معارف، و از دقایق و اسرار قرآن کریم به اندازه خود بهره مند خواهد شد. تلاوتی که در آن تدبر نباشد،  آنچنان که باید، عواید نخواهد داشت. البته این بدان معنی نیست که اگر کسی از اهل تدبر نباشد، یعنی معانی آیات را حتی در حد ترجمه نداند تا بتواند لااقل درحد خود به تدبر در آیات بپردازد، از تلاوت قرآن نتیجه ای نخواهد برد. چنین کسی هم با مراعات آن قسمت از آداب تلاوت که در امکانش هست، بهره خود را خواهد برد.

ل: حق آیات را مراعات نماید. به این معنی که به هنگام تلاوت قرآن وقتی مثلا به آیات رحمت و جنت می رسد، از خدای متعال مسئلت کند که او را از اهل رحمت و جنت قرار دهد. و از رحمت خود محروم، و از جنت قرب خود دور نسازد. و وقتی به آیات عذاب و آتش، و آیات سخط و غضب می رسد، بترسد و به خدای متعال پناه ببرد که از اهل عذاب و آتش نباشد، و مشمول سخط و غضب نگردد، و از جناب او بخواهد که وی را از نجات یافتگان قرار دهد. و وقتی به آیات تکبیر، تعظیم، تسبیح، و تحمید می رسد، به تکبیر، تعظیم، تسبیح، و تحمید حق بپردازد. و وقتی به آیات استغفار و طلب عفو و مغفرت می رسد، استغفار کند، و طلب عفو و مغفرت نماید. و از آنجا که به ذکر صالحان می رسد، از خدا بخواهد او را نیز از آنان و در جمع آنان قرار دهد. و آنگاه که به ذکر اهل ضلال و طغیان، و ذکر اهل غفلت و استدراج می رسد، از خدا بخواهد که او را از ورود به جمع آنان حفظ کند. و هکذا، در هر موردی به تناسب آن پیش بیاید.

از امام صادق سلام الله علیه نقل شده که فرمود: «به هنگام تلاوت قرآن وقتی به آیه ای رسیدی که در آن ذکر بهشت به میان آمده است، از خدا بهشت را بخواه، و وقتی به آیه ای رسیدی که در آن ذکر آتش به میان آمده است، به خدا پناه ببر ازآتش.»

تاکید و تذکر

به سالکان تأکید می شود که هر چه می توانند در تلاوت قرآن، و در مراعات آداب تلاوت کاملا جدیت کنند. و به آنان تذکر داده می شود که این امر را مهم بشمارند، و بدانند که هر چه در تلاوت قرآن کوشا باشند، و به هنگام تلاوت آن با آن سیر نمایند و فانی در آن  باشند، و به تعبیری، با آن وحدت یابند، به همان اندازه به «حقیقت نوری قرآن» نزدیک شده در نتیجه «حقیقت نوری خود» را خواهند یافت زیرا «حقیقت نوری انسان» از «حقیقت نوری قرآن» است، و مرتبه ای از مراتب آن. و این، سری است که برای اهل آن معلوم است، و از نااهل هم محجوب. «حقیقت قرآن» تجلیات حق است که در ورای این الفاظ ظاهر و مفاهیم ظاهری می باشد، و در کتاب مکنون، و نزد حضرت محجوب است؛ (و انه لدینا لعلی حکیم)؛ و در عین حال، با همین الفاظ و مفاهیم ظاهر، و متجلی در آنهاست. و «حقیقت نوری انسان» اگر به حقیقت خود برسد نیز از جلوات و مراتب نازله «حقیقت قرآن» می باشد، نه چیز دیگر. آنکه از «حقیقت قرآن» دور مانده، از «حقیقت خود» دور گشته است، و از حضرت محجوب هم محجوب. و او در جهنم همین دوری و فقدان، چنان معذب خواهد بود که از وهمها دور است، و از فکرها مستور.