حضور قعقاع، صحابی ساختگی، در جنگ یرموک

طبری ضمن حوادث سال 13هـ از قول سیف مینویسد که خالد بن ولید در نبرد یرموک فرماندهی یک گردان از هنگ آسواران را بعهده قعقاع بن عمرو گذاشت و به او فرمان داد تا به نبرد با دشمنان برخیزد. قعقاع خود را برای نبرد آماده ساخت و چنین خواند: «ای کاش پیش از درهم آمیختن سپاهیان جنگجو و شجاع، ترا در حالیکه در میان دسته سواران بودی، در میدان نبرد میدیدم و با تو روبرو میشدم». سپس طبری از قول سیف به شرح نبرد پرداخته، آرایش جنگی رومیان را بطوز عجیبی توصیف کرده از جمله میگوید: رومیان افراد سپاهی خود را  به این ترتیب دسته بندی کرده بودند: هشتاد هزار نفر آنها در ردیفهای بهم فشرده، خود را بیکدیگر بسته بودند! و چهل هزار جنگنده فدائی نیز خویشتن را با زنجیر بیکدیگر مربوط ساخته!! و چهل هزار تن سپاهی دیگر نیز دستارهایشان را به بیکدیگر بسته بودند! علاوه بر اینها هشتاد هزار سواره، و هشتاد هزار مرد جنگی پیاده، چنین نیروئی عظیم و در عین حال شگفت انگیر سپاه دشمن را تشکیل میداده است. خالد با سپاهیانش بر پیاده نظام دشمن حمله برد و آنان را چنان درهم کوبید که سپاه دشمن چون دیواری بیک باره فرو ریخت!! قوای رومیان بسوی خندق خود شتافتند و مانند برگ خزان گروه گروه در پرتگاه واقوصه بر روی هم درمی غلطیدند و از پای در میآمدند. و بدینسان قتلگاهی عظیم از آنهمه افراد سپاهی که خود را بیکدیگر بسته بودند در واقوصه بوجود آمد. کافی بود که یکتن از آنها از پای در آید تا ده تن از یاران خود را با خود به پرتگاه سرنگون کند. و به این ترتیب یکصد و بیست هزار تن از قوای دشمن به هلاکت رسیدند!!

ابن عساکر در پایان این روایت که از سیف بن عمر در مورد واقوصه نقل کرده، و همچنین آنجا که شرح حال قعقاع را از روایتهای سیف آورده، در هر دو مورد اشعار زیر را نقل کرده و گفته است: و قعقاع بن عمرو تمیمی در نبرد یرموک چنین سروده: «آیا ندیدی که ما در نبرد یرموک پیروز شدیم، آنچنانکه در جنگهای عراق پیروزی بدست آوردیم؟ ما پیش از یرموک شهر بصری را که شهری نفوذ ناپذیر بود گشودیم. و همچنین شهرهائیکه بکر بودند، و تاکنون کسی آنها را فتح نکرده بود ما آنها را فتح کردیم، و شهر «مرج الصفر» را با اسبهای نجیب و بادپای خود گشودیم. هرکس که در مقابل ما پایداری کرد، به ضرب شمشیر تیز آبدار او را کشتیم و با غنائم جنگی بازگشتیم. در نبرد واقوصه آنقدر از رومیان را به خاک هلاک افکندیم، و آنها در میدان نبرد برای ما از فضله کبوتری بی ارزشتر بودند. گروههای ایشان را در نبرد واقوصه با شمشیر بران درهم پاشیدیم و در پهنه کارزار واقوصه از پای در آوردیم و در آن هنگامه که بر روی هم در میافتادند، با حالتی بسیار سخت و ناگوار و سرانجامی دردناک و الم بار.»

ابن کثیر این حدیث سیف را با اشعار قعقاع یکجا در کتاب تاریخ خود آورده، ولی ابن اثیر اصل روایات را نقل کرده ولی اشعار مزبور را ثبت نکرده است. و حموی در لغت واقوصه قسمتی از حدیث سیف را آورده چنین میگوید: واقوصه بیابانی است در شام در سرزمین حوران، که در آنجا سپاهیان مسلمین در زمان خلافت ابوبکر فرود آمده، با رومیان به جنگ پرداخته اند و قعقاع بن عمرو و در آن نبرد چنین سروده است. آنگاه به مقتضای مقام، بیت اول و پنجم تا هفتم آنرا میآورد.

ارزیابی حدیث سیف

سیف فتح یرموک را در سال سیزدهم از هجرت و پس از فتح بصری نقل میکند. ولی ابن اسحاق و دیگر مورخین فتح اجنادین را بعد از بصری آورده، و فتح یرموک را در سال پانزدهم از هجرت، و آخرین فتح شهرهای آن سامان میداند. از طرفی در مورد واقوصه در هیچ کجا نامی از آن ندیدم، جز آنچه که بلاذری در این مورد میگوید: رومیان پس از نبرد اجنادین در «یاقوصه» سپاهی عظیم فراهم کردند، و مسلمانان در آنجا با رومیان به نبرد پرداختند و آنها را مجبور به عقب نشینی کردند. گویا سیف کلمه یاقوصه را از آن جهت به واقوصه برگردانیده است تا منظور خود را از ماده وقص که معنای شکستن گردن از آن استفاده میشود، با محصول نبرد آن رزمگاه خیالی که خود پرداخته، از شکسته شدن گردن دشمنان در نتیجه حمله شدید خالد و پیاده نظام او تطبیق داده باشد.

بررسی سند حدیث

سیف راوی این حدیث را محمد بن عبدالله معرفی میکند که دانستیم از آفریده های شخص سیف است. و نیز ابو عثمان یزید بن اسید غسانی که سیف از او نه روایت در تاریخ طبری و تاریخ ابن عساکر آورده است، و چون نام او را در فهرست و طبقات روایت ندیدیم، او را نیز از آفریده های شخص سیف دانستیم و معلوم شد که چنین شخصی نیز چون سایر راویان او و قهرمانان شکست ناپذیرش وجود خارجی ندارد.

نتیجه بررسی و دست آوردهای حدیث

بنا به گفته سیف آنکس که در یرموک آماده پیکار میشود و نبرد را آغاز میکند، رجز میخواند و حماسه سرائی میکند جز قعقاع بن عمرو، وابو مفزر، دو تن صحابی بزرگوار، دو پهلوان شکست ناپذیر عراق، دو فدائی صادق  و یک رنگ اسلام، دو قهرمان بزرگ تمیم چه کسی تواند بود؟ در نبرد واقوصه یکصد و بیست هزار تن انسان، چون برگ خزان از پای در میآیند، و نخل قامت یکصد و بیست هزار تن جوان را سیف با حمله برق آسای خالد بن  ولید فرمانده کل قوا، و پیاده نظام مسلمین تنها در نبرد واقوصه به خاک و خون میکشد و عطش سیر ناشدنی خود را با ریختن خون اینهمه آدمی برای چند لحظه فرو مینشاند، در حالیکه دیگران چنین سخنی نگفته اند، از جمله بلاذری است که در کتاب فتوح  البلدان جمع کل کشته شدگان در یرموک را هفتاد هزار تن بدست داده است. و نیز باید دانست که سیف تنها کسی است که فتح یرموک را در سال 13هـ ذکر میکند.