نمونه ای از تالیفات علمی مسلمانان

در نظام ترتیبی اسلام، دو اصل تعلیم داده شده بود که موجب عمق نظر و استقلال در تشخیص بود. اصل اول: تعقل، و اصل دوم: اجتهاد در عقیده. دعوت به این دو اصل باعث شد تا مسلمانان در اندیشه خود از پیروی کورکورانه پرهیز کنند و به نظر مستقل توجه یابند. بویژه اصل اجتهادی بودن عقیده، که لازم می کرد هرکس نوع اندیشه و جهان بینی و عقاید خویش را از طریق تقلید نگیرد، و با اجتهاد و تشخیص مستقل خود صاحب عقیده شود. این دو اصل که به توده مسلمانان آموخته شده بود، آیا در روحیه دانشمندان و طالبان علم و محققان چه تأثیری می گذاشت؟ معلوم است. این تعلیم تا به آنجا عمق یافت و گسترده شد که آن همه ژرف بینی و دقت نظر معروف اسلامی را پیش آورد. حتی مسلمانان، در برابر منطق ارسطویی، روش علمی ویژه ای پدید آوردند که بسی عمیق تر و اصولی تر از منطق قدیم بود. نمونه ای از این عمق علمی عبارتند از:

آثار الباقیه - بیرونی، در مورد شناخت فرهنگها و آداب اقوام

احصاء العلوم – فارابی،  در مورد شمارش و رده بندی دانشها

اتقان – سیوطی، در مورد علوم و ادبیات قرآنی

اسفار – ملاصدرا ، در مورد فلسفه وجودی عرفانی

الحیوان – جاحظ ، در مورد جانورشناسی

الخلاف- شیخ طوسی، در مورد فقه تطبیقی

الشافی- سید مرتضی، در مورد جهان بینی اسلامی ( در فلسفه رهبری و سیاسی)

الفهرست– ابن الندیم، در مورد کتابشناسی

الکتاب- سیبویه، در مورد نحو عربی ( به روش استقرایی)

المراجعات- سید شرف الدین، در مورد محاوره علمی و تعهد در دانش عقاید

المناظر- ابن هیثم، در مورد نور شناسی(علم مناظر)

الهدی الی دین المصطفی – بلاغی نجفی، در مورد نمونه علمی نقد ادیان منسوخ        

بیان الفرقان – شیخ مجتبی قزوینی، در مورد معارف خالص قرآنی

تبیان – شیخ طوسی، در مورد تفسیر علمی- ادبی

تجرید العقاید – خواجه نصیرطوسی، در مورد علم کلام شیعی

تنبیه الامه- نایینی، در مورد سیاست شرعی      

حماسه- ابوتمام طائی، در مورد شعر شناسی

حی بن یقظان – ابن طفیل، در مورد داستان فلسفی

دلائل الاعجاز- جرجانی، در مورد نقد ادبی و سخن شناسی

زیج صابی- بتانی، در مورد رصد و شناخت نجوم رقومی  

شرایع الاسلام- محقق حلی، در مورد فقه استدلالی

شرح کافیه – رضی، در مورد نحو عربی ( به روش استدلالی)

شفا- ابن سینا، در مورد فلسفه مشایی و دایرة المعارف فلسفی

شکل القطاع- خواجه نصیر طوسی، در مورد مثلثات

صور الکواکب – عبدالرحمان صوفی، در مورد نجوم و صور آسمانی

عبقات الانوار – میرحامد حسین هندی، در مورد تتبع و احتجاج و تعهد در دانش عقاید

عروة الوثقی- سید جمال الدین اسدآبادی، شناخت سیاسی

فصول- شیخ محمدحسین اصفهانی، در مورد مبانی علم فقه ( دستگاه انتقادی)

قانون – ابن سینا، در مورد طب توصیفی

قبسات – میرداماد حسینی، در مورد شناختهای ویژه فلسفی

کشف الاسرار – رشید الدین میبدی، در مورد فن ترجمه ( نوبت اولی)

کفایة الاصول – آخوند خراسانی، در مورد مبانی فقه

لسان العرب – ابن منظور افریقی، در مورد فرهنگ استقرایی

لغت نامه- علی اکبر دهخدا، در مورد فرهنگ استنادی، تتبع 

مراة العقول- مجلسی، در مورد شرح نویسی علمی

مروج الذهب- مسعودی، در مورد تاریخنگاری فنی

مفتاح السعادة – طاشکبری زاده، در مورد دایره المعارف علوم

مقدمه- ابن خلدون، در مورد علم العمران، فلسفه تاریخ

مکاسب- شیخ انصاری، در مورد فقه نظری علمی

منیه المرید- شهید ثانی، در مورد آداب و اخلاق علم طلبی

با در نظر گرفتن آنچه آورده شد، و مرور در کتابهای یاد شده و امثال آنها، و ژرف نگریستن در ژرفنگریهای علمی مسلمین، به اصل عمق علمی در میان امت بهتر پی می بریم.