فرقه های و شاخه های شیعه در منابع فرقه شناختی

هر چند در منابع فرقه شیعی یعنی المقالات و الفرق الشیعه  آنچه درباره فرقه ها و انشعابهای شیعی ذکر می شود عمدتا در مورد جانشینی امامان است و به همین سبب در گزارش این منابع اختلاف نظر کمتری به چشم می خورد، اما در منابع فرقه شناختی که مولفان سنی مذهب پدید آورده اند، در شمار فرقه های شیعه و جزئیات آنها اختلافهایی وجود دارد.

ملطی  که کتاب او از نخستین منابع در این خصوص است فرقه های شیعه را هیجده مورد می داند. او از شیعه با نام روافض یاد می کند و مدعی می شود که همه این هیجده فرقه را امامیه گویند. او در ادامه از گروههای مختلف سبئیه، قرامطه، تناسخیه،  حلولیه، مختاریه، سمعانیه، جارودیه، هشامیه، اسماعیلیه، قمیین، جعفریه، قطعیه و زیدیه به عنوان فرقه های مختلف شیعه نام می برد و به شرح عقاید آنها می پردازد. این گزارش گرفتار نوعی بی نظمی، درهم ریختگی و تداخل است. اما گزارش متأخرتر از آن یعنی آنچه اشعری در مذاهب الاسلامیین می آورد سامان یافته تر است. او شیعه را دارای سه شاخه اصلی غالیان، رافضه (امامیه) و زیدیه می داند و از کیسانیه در ردیف فرقه های امامیه یاد می کند. گزارش بغدادی نیز گزارشی سامان یافته است. او- صرف نظر از دیدگاه بدبینامه اش نسبت به شیعه – افزون بر گروهای متعدد غالیان از بیست فرقه دیگر برای شیعه نام می برد و آنها را در سه شاخه زیدیه، کیسانیه و امامیه جای می دهد و بدین ترتیب در گزارش او شاخه های اصلی شیعه چهار شاخه زیدیه، امامیه، کیسانیه و غالیان هستند. در گزارش پسین یعنی گزارش اسفراینی هم فرقه های اصلی یا همان شاخه های شیعه شامل زیدیه، امامیه و کیسانیه است که هرکدام فرقه هایی چند را در بردارند. هرچند سه منبع پیشگفته از اسماعیلیه در ردیف شاخه های اصلی شیعه نام نبرده اند و آن را در شمار گروهها یا فرقه های درونی امامیه  آورده اند، اما شهرستانی به طور مشخص از اسماعیلیه نیز در ردیف یکی از شاخه های اصلی شیعه یاد کرده و شیعه را دربردارنده پنج شاخه کیسانیه، زیدیه، امامیه، غالیان و اسماعیلیه دانسته است. فخررازی همین دسته بندی را مورد توجه قرار داده، با این تفاوت که اسماعیلیه را در ذیل عنوان امامیه گنجانیده و بدین ترتیب شاخه های اصلی شیعه را چهار شاخه زیدیه، امامیه، کیسانیه و غالیان معرفی کرده است. بنابر این گزارشها و نیز آنچه در آثار دیگری چون البده و التاریخ یا المقدمه آمده این است که شیعه در پنج شاخه بزرگ به حیات خود ادامه داده است: کیسانیه، زیدیه، امامیه، اسماعیلیه و غالیان و البته در کنار آنها نباید از فرقه های ناپایدار واقفه نیز غفلت کرد.