جانشینان رسول خدا (ص) در مدینه، به هنگام جنگها

برای اینکه بدانیم رسول خدا(ص) تا چه اندازه به کار جانشین پس از خود اهتمام داشت، اقدامات آن حضرت به گاه عزیمت به جنگ و غیبت از مدینه و تعیین جانشین بر مردم را بررسی می نماییم.

* در سال دوم هجری:

رسول خدا (ص) در ماه صفر سال دوم هجری اجازه جنگیدن یافت و با مهاجران راه را بر کاروانی از قریش ببست و تا «ودان و ابواء» پیش گرفت و در این سال افراد زیر را، به گاه عزیمت به جنگ، جانشین  خود در مدینه گردانید:

نخست – در مدت پانزده روز که از مدینه به دور بود «سعد بن عباده خزرجی» را جانشین خود قرار داد.

دوم- در غزوه «بواط» در ماه ربیع الاول «سعد بن معاذ اوسی» را جانشین » خود گرادنید.

سوم- در غزوه ای که برای یافتن «کرزبن جابر فهری» برون شد «زید بن حارثه» آزاده کرده خود را به جانشینی برگزید و تا «صفوان» پیش رفت، ولی او را نیافت. کرز احشام مدینه را به غارت برده بود.

چهارم- در غزوه «ذوالعشیره» که برای بستن راه بر کاروانی از قریش، از مدینه خارج گردید «ابوسلمه مخزومی» را جانشین خود قرار داد. جنگ بدر پس از بازگشت این کاروان از شام اتفاق افتاد. 

پنجم- در «غزوه بدر کبری» که نوزده روز از مدینه غایب بود، «ابن ام مکتوم» نابینا را جانشین خود قرار داد.

ششم- در «غزوه بنی قینقاع»، «ابا لبابة انصاری» را جانشین خود نمود.

هفتم- در «غزوه سویق» نیز، «ابا لبابة» را جانشین خود قرار داد، و برای مقابله با ابوسفیان که با دویست سوار به سوی مدینه می آمدند، بیرون رفت. ابوسفیان نذر کرده بود که تا انتقام کشته های بدر را نگیرد از بوی خوش و نزدیکی با زنان دوری نماید، ولی هنگامی که به «عریض» رسیدند و خبر حرکت پیامبر (ص) را شنیدند، توبره های آرد را برای سبکباری فرو ریختند و گریختند، و آن غزوه، بدین خاطر «غزوه السویق» نامیده شد.

* در سال سوم:

هشتم- در غزوه «قرقرة الکدر»، «ابن ام مکتوم» را جانشین خود نمود و در نیمه ماه محرم  به سوی دو «قبیله سلیم و غطفان» حرکت کرد و آنها فرار کردند و آن حضرت اموالشان را به غنیمت گرفت و به سلامت بازگشت.

نهم- در «غزوه فران»، «ابن ام مکتوم» را بر جای خود نهاد و به مدت ده روز از مدینه دور شد و دشمنان متفرق گردیدند و آن حضرت به سلامت بازگشت.

دهم- در «غزوه ذی امر» در نجد، «عثمان بن عفان» را در مدینه بر جای خود نهاد و به قصد قبیله عطفان حرکت نمود. آنها گریختند و ایشان سالم بازگشتند و جمعا ده روز از مدینه غایب بودند.

یازدهم- در «غزوه احد»، «ابن ام مکتوم» را به مدت یک روز جامشین خود قرار داد و در دامنه کوه احد با مشرکان درگیر شد.

دوازدهم- در غزوه «حمراء الاسد» نیز، « ابن ام مکتوم» را بر جای نهاد و به مقابله ابوسفیان شتافت زیرا حبر رسیده بود که او قصد یورش به مدینه را دارد، ولی ابوسفیان و همراهانش را نیافتند و سه روز در آنجا توقف کردند و بعد به مدینه بازگشتند.

* در سال چهارم:

سیزدهم- در غزوه «بنی النضیر» نیز، «ابن ام مکتوم» را جانشین خود قرار داد و به مدت پانزده روز آنها را محاصره نمود و سپس از آنجا بیرونشان نمود.

چهاردهم- در غزوه «بدر سوم» به مدت شانزده روز «عبدالله بن رواحه انصاری» را جانشین خود ساخت و به مدت هشت روز به انتظار ابوسفیان، که وعده داده بود در سال آینده به بدر می آید، در آنجا بماند. ابوسفیان نیز از مکه به غسفان آمد و سپس به مکه بازگشت.

* در سال پنجم:

پانزدهم- در غزوه «ذات الرقاع» به مدت پانزده روز «عثمان بن عفان» را بر جای خود نهاد و در دهم محرم از مدینه بیرون رفت، که اعراب از فرا روی آن حضرت گریختند و به فراز کوهها و ژرفای دره ها پناه بردند.

شانزدهم- در «غزوه دومه الجندل»، «ابن ام مکتوم» را بر جای خود نهاد و به سوی «اکیدر بن عبدالملک نصرانی» روان شد و او که به مسافران و کاروانهای تجارتی مدینه یورش می برد با شنیدن خبر بگریخت و بستگانش نیز پراکنده شدند و آن حضرت کسی را در آنجا نیافت و چند روز بماند و به مدینه بازگشت. و این اولین غزوه ایشان به سمت و سوی روم بود.

هفدهم- در غزوه «بنی المصطلق» بر آبشخور مریسیع، «زید بن حارثه» آزاد کرده اش را به مدت هجده روز بر جای خود نهاد.

هجدهم- در «غزوه خندق»، «ابن ام مکتوم» را جاشین خود ساخت و در ماه شوال یا ذیقعده از ورای خندق در مدینه با احزاب به جنگ برخاست.

نوزدهم- در غزوه «بنی قریظه»، «ابو رهم غفاری» را بر جای خود نهاد و به مدت پانزده روز یا بیشتر آنها را محاصره نمود.

* درسال ششم:

بیستم: در غزوه «بنی لحیان» در نزدیکی عسفان، به مدت چهارده روز «ابن ام مکتوم» را برجای خود نهاد و به سلامت مراجعه نمود.

بیست و یکم- در غزوه «ذی قرد» به مدت پنج روز «ابن ام مکتوم» را جانشین خود قرار داد.

بیست و دوم- در «غزوه حدیبیه» نیز «ابن ام مکتوم» را بر جای خود نهاد.

* در سال هفتم:

بیست و سوم: در غزوه «خیبر» که تا مدینه حدود نود میل فاصله بود، «سباع بن عرفطه»  را بر جای خود نهاد و پس از فتح قلعه های آن با جنگ و صلح، به سوی «وادی القری»  حرکت نمود و بعد از چند روز محاصره، با جنگ آن را گشود و سپس با اهالی «تیماء» مصالحه نمود. تیماء تا شام هشت روز راه بود و وادی القری در سر راه آن به مدینه قرار داشت.

بیست و چهارم- در «عمره القضاء» نیز «سباع بن عرفطه» را بر جای خود نهاد.

* در سال هشتم:

بیست و پنجم: در «فتح مکه»، «ابو رهم غفاری» را جانشین خود ساخت.

بیست و ششم- پس از فتح مکه نیز که برای «غزوه حنین» به سوی هوازن رفت، «ابو رهم» همچنان به جای رسول خدا (ص) حاکم مدینه بود.  

بیست و هفتم- در «غزوه تبوک» - نود فرسخی مدینه - «علی بن ابی طالب» را جانشین خود قرار داد. و این آخرین «غزوه» آن حضرت بود و مجموع غزوه ها – اگر «خبیر و وادی القری» را دو غزوه بدانیم - بیست و هشت، و گرنه بیست و هفت غزوه بوده است.

ما نام افراد مذکور را که در غیاب رسول خدا (ص) از مدینه، جانشین آن حضرت بودند- از «کتاب التنبیه و الإشراف» مسعودی استخراج نمودیم که گاهی در ذکر نام جانشینان رسول خدا بر مدینه با دیگران اختلاف دارد، ولی موضوع جانشینی امام علی(ع) در «غزوه تبوک» را، امام حنابله احمد بن حنبل نیز در مسند خود از قول سعد بن ابی وقاص روایت کرده و گوید: «رسول خدا (ص) هنگامی که به غزوه تبوک می رفت، علی (رض) را جانشین خود بر مدینه قرار داد و علی گفت: «یا رسول الله! دوست ندارم شما به سوئی بروی مگر آنکه من با شما باشم»، و پیامبر فرمود: «آیا خشنود نیستی که برای من همانند هارون برای موسی باشی، جز آنکه هیچ پیامبری بعد از من نخواهد بود؟»

این مضمون را بخاری  نیز در صحیح خود از قول «سعد بن ابی وقاص» روایت کرده و گوید: «رسول خدا (ص) به سوی تبوک رفت و علی را جانشین خود قرار داد. علی گفت: «آیا مرا در بین کودکان و زنان بر جای می نهی؟» و پیامبر فرمود: «آیا خشنود نیستی که برای من همانند هارون برای موسی باشی، جز آنکه هیچ پیامبری بعد از من نخواهد بود؟»

و نیز، مسلم در صحیح  خود از قول «سعد بن ابی وقاص» گوید: «رسول خدا (ص) هنگامی که در یکی از غزوه ها علی را جانشین خود قرار داد و او گفت: «یا رسول الله! مرا با کودکان و زنان بر جای نهادی؟» به او فرمود «آیا خشنود نیستی که برای من همانند هارون برای موسی باشی، جز آنکه نبودنی بعد از من نخواهد بود؟»

بدینگونه رسول خدا (ص) در هیچ یک از غزوه های چند روز خود از مدینه بیرون نمی رفت مگر آنکه فردی را جانشین خود قرار می داد تا در زمان غیبتش بدو مراجعه نمایند. آن حضرت حتی یک روز یا بخشی از یک روز را هم بدون تعیین جانشینی که بدو مراجعه کنند، از مدینه دور نشد. چنانکه در غزوه «احد» چنین شد و در حالی که کوه «احد» در دو کیلومتری مدینه بود، آن حضرت برای همان راه نزدیک و مدت کوتاه نیز جانشین خود را تعیین فرمود، بلکه در غزوه «خندق» هم که در مدینه و در ورای خندق مستقر بود، برای مردم مدینه جانشین و مرجع قرار داد.