بررسی مسأله حسادت در کودکان

یکی از مشکلات خانواده ها و از مهمترین آنها (براساس تحقیق کانون پرورش فکری ایران) مشکل و مسأله حسادت است. در سلسله مراتب دشواری ها و مشکلات تربیت، حسادت پس از مسأله اضطراب، کمروئی و خشم به حساب آمده است. ریشه و منشاء بسیاری از اختلافات، درگیری ها و نزاع های کودکان در محیط خانه و حتی مدرسه حسادت است که در قالب استدلال های پوچ و معمولا درباره مسائل ناچیز خود را نشان می دهد. در محیط حیات اجتماعی هم به خاطر حسادت ها زیان های بسیاری بر جامعه وارد می شود و ریشه و منشاء بسیاری از مشکلات و نابسامانی های اجتماعی همین امر است. اصلا صدمه ها و برای پدید آمدن آن، مسأله تبعیض را که عامل جریحه دار شدن عاطفه است مطرح می کنند. بلی، بررسی های علمی نشان داده اند که اگر آن هم از میان برود باری دلایلی برای حسادت افراد وجود خواهد داشت. انسان ها به گونه ای هستند که پیشرفت آنها در عین سقوط اینان امری غیر قابل تحمل است.

معرفی

حسادت را عبارت دانسته اند از یک واکنش عاطفی در افراد یا عکس العمل منفی و نامطلوب که طفل بر اثر از دست دادن محبت فرضی یا واقعی مادر از خود بروز می دهد. برخی از روانشناسان حسادت را عبارت دانسته اند از جنبه خودخواهانه نظام محبت، که هدف آن تملک اعضای شیئی یا شخص محبوب است. گروهی دیگر آن را عبارت دانسته اند از نوعی غبطه و رقابت آبرومندانه در جهت امری که مورد نظر اوست. دانشمندانی چون ویلی آن را از طبایع بشری ذکر کرده اند که آدمی در سایه آن می خواهد با تمام قوا ثابت کند که موجودی با ارزش است. علمای اخلاق اسلامی آن را امری  حادث معرفی کرده و گفته اند که پس از تولد در اثر نوع تربیت پدید می آید.

دامنه حسادت:

ظاهر امر این است که در محیط خانواده کودکان بزرگتر نسبت به آنها که کوچکترند حسادت دارند، ولی واقعیت این است که دامنه امر در این زمینه بسیار وسیع است: اینکه کودک بزرگتر بیشتر در معرض  تجربه حسادت است جای بحثی نیست، زیرا تولدهای پی در پی سبب می شوند که عشق و محبت والدین را از او دور سازند، ولی زمانی هم ممکن است کودک کوچکتر نسبت به بزرگتر حسودی کند که چرا اولی مزاحم و موی دماغ است؟ و چرا او نمی تواند کل محبت خانواده را در قبضه خود داشته باشد؟ حسادت در مواردی از سوی کودکان متوجه اعضای خانواده است. بسیاری از کودکان از اینکه می بینند پدر و مادر نسبت به هم محبت دارند حسادت می کنند گو اینکه از درگیری و اختلافشان هم ناراحتند. اصولا هر کدام از کودکان که بخشی از محبت خود را از دست رفته احساس کنند ممکن است سر از حسادت درآورند. حسادت در مواردی ممکن است نسبت به افراد همسن باشد که به نظرشان بزرگ جلوه می کنند و حتی گفته اند مادر ممکن است به خوشبختی دخترش و از اینکه شدیدا مورد توجه پدر یا همسر است حسودی داشته باشد.

جلوه حسادت

حسادت در کودکان به جلوه های گوناگونی متجلی می شود. برخی از جلوه های آن در کودکان به قرار زیر است:

- بهانه جوئی

- حمل کردن محبت دیگران به ظاهر سازی

- خواستار نوازش و عشق مخصوصا به هنگامی که کوچکتر مورد محبت و بوسه و عنایت  قرار می گیرد.

- مظلوم نشان دادن در عین ستمکاری و رد گم کردن به گونه ای که کسی نتواند حق را بشناسد.

- متهم کردن دیگران به اشتباه و لغزش برای لطمه زدن به او و از میدان بدر کردن او.

- کتک زدن محسود و نزاع و اذیت و آزاررسانی و گاهی حمله که اغلب صورت غیرمستقیم دارد و یا نیشگون گرفتن کودک.

- جلوگیری از ورود او به خانه و ایجاد مزاحمت و حتی در مواردی خود را به کری زدن در زمانیکه او را در می زند.

- تمارض برای جلب توجه و یا بی اشتهائی نشان دادن در صرف غذا تا اصرار والدین را بطلبد.

- ریاکاری و فریب برای بزرگتر و مهمتر جلوه دادن خود و کوچکتر کردن و از نظر انداختن دیگران

- لاف زنی و به خود بالیدن تا توجه ها به سوی او جلب گردد.

- ادا در آوردن و مسخره و تحقیر دیگران که نوعی رجعت به کودکی است و برای جلب توجه و نیز بی اعتنائی در مواردی

- اصرار به تصرف لحاف و بستر دیگری و یا اسباب و اثاثیه او تا او را به ستوه آورد.

- تحریک دیگران علیه محسود تا بر او بشورند و مثلا او را کتک بزنند و دل او خنک شود.

- جرو بحث و انتقاد تا او را به زانو درآورده و غلبه و سلطه خود را به اثبات رساند.

- و کلا دو گونه جلوه در حسادت افراد می بینیم: یکی به صورت حمایت و کمک که از شدت حسادت است و دیگر تخریب و ویران کردن و آزار رساندن.

تظاهرات عصبی حسادت

حسادت در مواردی ممکن است با تظاهرات عصبی همراه بوده و زحمت و صدمه ای برای خانواده و دیگران بیافریند. این تظاهرات به صور مختلفی است که اهم آنها عبارت است از:

- بروز شب اداری مخصوصا برای کودکی که عادت کنترل خود را داشت.

- عدم کنترل دفع و کثیف کردن خود که حتی می تواند ناخودآگاه باشد.

- درون ریزی و غم و غصه خوردن و تن به خیالبافی دادن و در عالم خیال برای خود دنیای شاد پدید آوردن

- انجام اعمال تخریبی و شرارت و خشونت و ظرف شکستن و از این طریق قهر و انتقام خود را نشان دادن

- ناخن جویدن، انگشت مکیدن، لب جویدن و حتی تشدید حالت تیک یا پرش عصبی

- نشان دادن حالت تعدی و تجاوز، آزاردهی های شدید، حمله، قهر، انتقام گیری های شدید

- بی اشتهائی روانی، استفراغ، و داشتن مشکلات در خوردن و نوشیدن در عین بی میلی و تغذیه

- بی اعتنائی نسبت به زندگی و گوشه نشینی و داشتن نوعی حالت سردی بی تفاوتی

- پیدایش حالت کینه و خصومت، منفی گرائی نسبت به افراد، جریانات و وقایع

- پیدایش ترس و وحشت آن هم به صورت کابوس در خواب و فریاد زدن و لرزیدن و تشنج 

- خائیدن سخن در دهان و اخلاق کودکانه یافتن و شکسته و بسته حرف زدن

- از دست دادن قرار و آرام و گرفتار زودرنجی و آشفتگی و حساسیت شدن

- تظاهرات ناامینی به گونه ای که اصرار دارد در کنار والدین بخوابد و از آنها دور نشود.

عواطف همراه

حسادت خود از دسته عواطف است ولی عاطفه ای بیمارگونه که گاهی با قساوت و سنگدلی، خودکامگلی، و خودپرستی همراه می شود و زمینه را برای نابودی دیگران فراهم می سازد. بسیاری از افراد حسود قرار نمی گیرند جز با مرگ و انحدام محسود، عاطفه دیگری که با آن همراه است احساس خشم است و طبعا در این رابطه آنچنان ناصواب عمل می شود که رفتار او گاهی تبدیل به خشونت می شود. آزاررسانی نسبت به دیگران، نیشگون گرفتن کودک خردسال حتی با خنده های ظاهر سازانه جلوه دیگری از این خشم است. عاطفه همراه دیگر عاطفه حقارت و احساس کمتری است. کودک در اثر متوجه شدن محبت والدین به طفل دیگر خود را پست و حقیر می یابد و احساس می کند که مورد توجه و عنایت نیست و همین احساس است که او را رنج می دهد. از عواطف دیگر می توان اضطراب، وسواسی، کج خلقی های عاطفی، بهانه جوئی ها، اعلام و اعمال نفرت را نام برد که هر کدام به گونه ای در افراد مختلف بروز و ظهور می کنند. همچنین است مسأله  شرم و خجلت برای عده ای دیگر، و یا احساس واپس زدگی و طرد که تصور آن برای کودک زجرآور است.

عامل بروز حسادت

عامل بروز آن در کودکان اضافه شدن کودکی به خانواده هاست. اگر چه آن امری جالب و هیجان انگیز برای خانواده است ولی برای کودکی که قبل از او تولد یافته، نگران کننده است. او در می یابد که محبت مادر تقسیم شده و یا در قبضه او قرار گرفته است. در نتجه نوزاد را غاصبی برای حقوق شناخته و نسبت بدو بدخواه می شود. اصولا هرچند کودک خواستار تولد جدید باشد، نوزاد با آمدن خود وضع او را درهم ریخته و همه امتیازات را از آن دیگری می بیند. این حالت برای او نوعی احساس خطر است. به هنگامی که او پستان مادر را در دهان نوزاد می بیند برای خود احساس خطر کرده و دشواری زندگی خود را دو چندان می یابد. اگر مادران هشیار باشند و بتوانند نوزاد را برای کودک همدم و رفیق به حساب آورند مسأله ای نخواهد بود و یا اگر هم مسأله ای باشد سبکتر است ولی اگر این ولادت همراه تبعیض و ناراحتی باشد برای طفل زمینه ساز حسادت و بدخواهی و ابراز ناخشنودی خواهد بود و طبیعی است که طفل در برابر آن ساکت و بی تفاوت نمی تواند باشد.

سن بروز آن

اینکه این امر از چه سنی بروز می کند پاسخ این است که برای آن سنی قطعی نمی توان معین کرد ولی از همان سنین قبل از یک سالگی در کودک بروز دارد. کودک شیرخوار اگر ببیند کودک دیگری از پستان مادر تغذیه می کند ناراحت می شود. ولی اغلب اینگونه حسادت ها پنهان است. این حسادت های پنهان به هنگام راه افتادن نوزاد آشکار می شود، به این صورت که او سعی دارد نوزاد را سقوط دهد و یا در مواردی او را در بغل گرفته چنان بفشارد که فردیادش برخیزد. حسادت را به صورت آشکار در سنین 18 ماهگی در کودکان می بینم. در 5/2 سالگی به گونه ای است که حتی حاضر نیست کودک را ببیند و حتی سعی دارد طفل را از آغوش مادر بیرون بکشد. همچنین از زمانیکه کودک روابط بین مادر و دیگران را می یابد قادر می شود حسادت خود را نشان دهد و آن از حدود 9 ماهگی در کودکان پیداست. کودک 9 ماهه مادر را منبع شادی و عاطفه می داند و اگر دیگری را در کنار مادر بیند حس غرور و حب ذات او جریحه دار شده و خصومتی در او پدید می آورد. اوج حسادت در دو سن است، یکی در سنین 3 تا 5 و دیگری در سنین 11. اصولا در سنین مدرسه کودک برای تماس با دیگران تعدیل شده و از حسادت او کاسته می شود. وجود دوستان و افراد همسن زمینه را برای آرامش او و توجه به دیگران، قطع بخشی از علائق از محیط خانه فراهم می سازد. به اصطلاح عوام حسادت او ته می کشد. اصولا به هر میزان که علائق و وابستگی افراد به خانواده بیشتر باشد حسادت او زیادتر است و دیدن مختصر تبعیضی آنها را به ناراحتی می کشاند. دعوای برادران و خواهران در محیط خانه و ظهور افکار و امیالی غرض آلود در این رابطه است.

توزیع آن در افراد

حسادت در نزد همه افراد و گروهها یکسان نیست. بررسی توزیعی آن نشان می دهد که:

- حسادت در خانواده های کم جمعیت بیشتر از خانواده های پرجمعیت است.

- در سنین 3و 4 بیش از دیگر سنین است و البته در سنین نوجوانی هم به اوج می رسد.

- و در دختران بیش از پسران و حدود دو برابر آنها ست (هر سه کودک حسود دو نفر دخترند) و اغلب اینان حتی از دیدن بازی دختری با عروسکش حسادت خود را آشکار می کنند.

- و در افراد باهوش به مراتب بیشتر از افراد کم هوش است. البته بچه های باهوش می توانند احساسات خود را به کلی پنهان کرده و با سیاست به پیش می روند و اغلب از خود دفاع می کنند.

- حسادت در کودکان اول به مراتب بیشتر است تا دیگر کودکان چون آنها خود را گل سرسبد می دانند.

- کودکانی که فاصله سنی شان بین 5/1 -5/3 باشد بیشتر حسادت دارند تا دیگران 

- و در بین کودکانی که والدین شان به رقابت دامن می زنند بیشتر از دیگران به چشم می خورد.

ماهیت حسادت

اینکه ماهیت حسادت چیست، گویند آمیزه ای است از احساس حقارت، ترس، خشم و محبت (روانشناسی کودک لسترو ص 144).

- حقارت از این که نوزاد را بر او ترجیح می دهند.

- خشم و ناراحتی از اینکه چرا چنین شرایط و موقعیتی برای او پدید آمده است.

- محبت والدین که برای او گرانبهاترین اشیاء است و نمی خواهد آن را از دست بدهد.

آیا چنین امری ریشه و ماهیت فطری دارد یا نه، نظر غالب این است که نه می گویند حالتی است عاطفی که تحت تاثیر تربیت ها، ارزش ها، قراردادها و معیارهای اجتماعی و بر اثر محرومیت و تبعیض است. البته دانشمندانی هم هستند که برای آن ریشه غریزی قائلند و معتقدند که سرانجام ظاهر می شود و صدمه می زند و حتی زیر سرپوش رفتن آن را نمی پسندند. برخی ماهیت حسادت را خشم می دانند که تدریحا به صورت نفرت نسبت به افراد، عدم اعتماد نسبت به خود و دیگران، ارضای خودپسندی، میل به تحصیل محبت درمی آید. او از فکر جدائی از مادر می هراسد و می خواهد آن را  نابود کند. در کل آن را ماهیتی از عاطفه ای حمایتی ذکر کرده اند که حکم دریچه بخاری را دارد که در درجه جوشیدن نزدیک شده است. آنها از اینکه می بینند کودک جدید مورد عنایت والدین است شدیدا ناراحتند و از این ناراحتی در حال انفجارن.