تعداد پیامبران در کلام قرآن و احادیث

در بحث عدد پیامبران در قرآن مجید در آیه 78 سوره مومن می خوانیم: «ولقد ارسلنا رسلا من قبلک منهم قصصنا علیک ومنهم من لم نقصص علیک»، «ما پیش از تو رسولانی فرستادیم. سرگذشت گروهی از آنان را برای تو بازگو کرده ایم و گروهی را برای تو بازگو نکرده ایم». از این آیه به خوبی استفاده می شود که نام گروهی از انبیاء و رسولان الهی در قرآن مجید (لااقل در سوره هائی که قبل از سوره مومن نازل شده است) نیامده، عدد آنان بیش از آن است که در قرآن ذکر شده. شبیه همین معنی در آیه 164سوره نساء آمده، آنجا که می فرماید: «و رسلا قد قصصنا هم علیک من قبل و رسلا لم نقصصهم علیک و کلم الله موسی تکلیما»، «پیامبرانی که سرگذشت آنها را قبلا برای تو بیان کرده ایم، و پیامبرانی که سرگذشت آنها را بیان نکرده ایم، و خداوند با موسی(ع) سخن گفت». البته تعداد پیامبران الهی با ذکر عدد در آیات قرآن مجید مشخص نشده است، ولی از بعضی آیات به خوبی استفاده می شود که عدد آنها بسیار زیاد بوده چنانکه در آیه 24 سوره فاطر می خوانیم «انا ارسلناک بالحق بشیرا و نذیرا و ان من امه الا خلا فیها نذیر»، «ما تو را به حق بشارت و انذار فرستادیم، و هیچ امتی در گذشته نبود مگر اینکه انذار کننده ای در آن بود». با توجه به عنوان «بشیر» و «نذیر» که در صدر آیه درباره پیغمبر اکرم آمده، استفاده می شود که منظور از «نذیر» در ذیل آیه نیز پیامبران الهی است، و با توجه به عمومیت مفهوم آیه استفاده می شود که در گذشته در میان هر امتی پیامبری از پیامبران الهی ظهور کرده، و صدای انذار خود را به گوش آنها رسانده  است، و اینکه بعضی از مفسران «نذیر» را در اینجا به معنی وسیعتری گرفته اند که شامل علما و دانشمندانی که مردم را انذار می کنند مسلما خلاف ظاهر آیه می باشد. به این ترتیب روشن می شود که عدد انبیای الهی از نظر قرآن عددی است بسیار بالا!

سوال:

در اینجا این سوال پیش می آید که چگونه می توان مضمون آیه فوق را با بعضی از آیات قرآنی مطابقت داد که خطاب به پیغمبر اسلام (ص) می گوید: «و ما اتیناهم من کتب یدرسونها و ما ارسلنا  الیهم قبلک من نذیر»، «ما قبلا چیزی از کتب آسمانی را به آنها نداده ایم که آن را بخوانند و قبل از تو هیچ پیامبری برای آنها نفرستادیم» (سبا/ 44)، و در آیه 5 و 6 سوره یس آمده است: «تنزیل العزیز الرحیم - اتنذر قوما ما انذر ابائهم فهم غافلون»، «این قرآنی است از سوی خداوند عزیز و رحیم - تا انذار کنی قومی را که پدرانشان انذار نشده اند لذا غافلند.».

پاسخ

ظاهرا منظور از انذار کننده در این آیات، پیامبران بزرگ الهی، مخصوصا پیامبران اولوالعز که آوازه آنها در همه جا پیچیده، می باشد، وگرنه طبق دلائل مختلفی که از عقل و نقل داریم در هر زمانی حجت الهی برای مشتافان و طالبان وجود دارد، و اگر دوران میان حضرت مسیح(ع) و پیامبر اسلام(ص) را دوران فترت شمرده اند به این معنی نیست که مطلقا حجت الهی وجود نداشته، بلکه منظور فترت از نظر قیام پیامبران بزرگ و مشهور است. لذا امیر مومنان علی(ع) در این زمینه می فرماید: «ان الله بعث محمد ا(ص) و لیس احد من العرب یقره کتابا ولایدعی نبوه»، «خداوند هنگامی محمد(ص) را  مبعوث کرد که احدی از عرب کتاب آسمانی نمی خواند و ادعای نبوت نمی کرد». به هرحال از مجموع آنچه گفته شد به خوبی استفاده می شود که عدد پیامبران الهی در طول تاریخ، بسیار زیاد بوده، اما قرآن مجید، رقم خاصی بر آن تعیین نکرده است. عدد پیامبرانی که نام آنها صریحا در قرآن مجید آمده است فقط 26 نفر است و آنها عبارتند از آدم، نوح، ادریس، صالح، هود، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یوسف، لوط، یعقوب،  موسی، هارون، شعیب، زکریا،  یحیی، عیسی، داود، سلیمان، الیاس، الیسع، ذوالکفل، ایوب، یونس، عزیر، و محمد (صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین). در آیات 83 تا 86 سوره انعام نام هیجده نفر از آنها ذکر شده است، می فرماید: «وتلک حجتنا اتیناها ابراهیم علی قومه نرفع درجات من نشاء ان ربک حکیم علیم- و وهبنا له اسحاق و یعقوب کلا هدینا ونوحا هدینا من قبل و من ذریته داود و سلیمان وایوب ویوسف و موسی وهارون وکذلک نجزی المحسنین – وزکریا و یحیی وعیسی و الیاس کل من الصالحین – واسماعیل والیسع ویونس و لوطا وکلا فضلنا علی العالمین». و در آیه 85 انبیاء نام ادریس و ذوالکفل آمده (و اسماعیل و ادریس و ذوالکفل کل من الصالحین)، و در آیه 89 هود به دو نفر دیگر از آنان (هود و صالح) اشاره شده (و یا قوم لایجر منکم شقاقی ان یصیبکم مثل ما اصاب قوم نوح او قوم هود او قوم صالح). و در آیه 36 عنکبوت اشاره به حضرت شعیب شده است (والی مدین اخاهم شعیبا). و در آیه 30 توبه اشاره به عزیر شده: (و قالت الیهود عزیز ابن الله). و در آیه 33 آل عمران می خوانیم «ان الله اصطفی آدم و نوحا و آل ابراهیم وآل عمران علی العالمین». و بالاخره در آخرین آیه سوره فتح نام پیامبر خاتم(ص) آمده است (محمد رسول الله). و این مجموع نامهای آن 26 بزگوار است در نمونه ای از آیات قرآن. ولی علاوه بر این 26 پیامبر بزرگ، پیامبران دیگری نیز هستند که در قرآن بدون ذکر نام، اشاره به آنها شده است مانند اشموئیل که در آیه 247 بقره به عنوان «و قاللهم نبیهم....»، «پیامبر آنها به آنان گفت...» اشاره شده است. و یوشع که در آیه 60 سوره کهف، به عنوان «واذا قال موسی لفتاه»، «هنگامی که موسی به همسفر و کمک کار خود گفت...» به او اشاره شده که به اعتقاد بسیاری از مفسران، منظور در اینجا یوشع بن نون است. و «ارمیا» که در آیه 259 بقره به عنوان «اوکالذی مرعلی قریه.....»، «یا مانند کسی که بر قریه ای عبور کرد» ذکر شده است، هر چند بعضی او را «عزیز» یا خضر می دانند، ولی در روایت امام باقر(ع) نام او «ارمیا» ذکر شده است. خضر که در آیات متعدد سوره کهف از جمله آیه 65، به عنوان «عبدا من عبادنا»، «بنده ای از بندگان» ما ذکر شده است، هر چند نام او صریحا در این آیات نیامده است، ولی طبق مشهور، او نیز از پیامبران الهی بوده است. در آیات سوره کهف قرائن متعددی نیز بر آن وجود دارد. از آیه 163 سوره نساء نیز استفاده می شود که بر «اسباط بنی اسرائیل» وحی نازل می شده، آنجا که می فرماید: «و اوحینا الی ابراهیم واسماعیل و اسحاق و یعقوب والاسباط، «ما وحی کردیم به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط» و این دلیل بر مقام نبوت آنها است. «اسباط» جمع سبط ( بر وزن سند) در اینجا به معنی قبائل بنی اسرائیل است که هر کدام پیامبری داشتند. کوتاه سخن اینکه عدد پیامبرانی که خداوند در قرآن اشاره به داستان و سرگذشت آنها نموده از 26 نفر متجاوز است، این عدد تنها مربوط به کسانی است که نام  آنها صریحا ذکر شده.

عدد پیامبران در احادیث اسلامی

در روایات اسلامی درباره تعداد پیامبران الهی بحث بیشتری دیده می شود، از جمله در روایت مشهور عدد آنها  124 هزار ذکر شده، ولی در بعضی از روایات عدد آنها تنها 8 هزار نفر شمرده شده که 4 هزار از بنی اسرائیل و 4 هزار نفر از غیر آنها بودند. در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا(ع) آمده است که پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «خلق الله عزوجل ماه الف نبی و اربعه و عشر ین الف نبی انا اکرمهم علی  الله  ولا فخر، وخلق الله عزوجل ماه الف وصی واربعه و عشرین الف وصی فعلی اکرمهم علی الله وافضلهم»، «خداوند 124 هزار پیامبر آفرید که من از همه آنان نزد خدا گرامیترم در عین حال فخر و مباهاتی نمی کنم (این از لطف خدا است) و خداوند 124 هزار وصی آفرید که علی از همه آنان نزد خداوند گرامی تر است». در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم (ص) که در پاسخ سوال ابوذر از عدد پیامبران الهی، فرمود: «آنها 124هزار نفر بودند »، و در پاسخ سوال از تعداد رسولان عدد 313 نفر را بیان فرمود. در حدیث دیگری امام باقر (ع) از پیغمبر اکرم (ص) چنین نقل می فرماید: «کان عدد جمیع الانبیاء ماه الف نبی واربعه وعشرین الف خمسه منهم اولوالعزم: نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و محمد»، «عدد تمام انبیاء 124 هزار بوده که 5 نفر از آنان اولوالعزم بودند نوح(ع) و ابراهیم(ع) و موسی(ع) و عیسی(ع) و محمد(ص).