انواع معنای نظر در آیات قرآن

«نظر» در لغت به معانی متعدد آمده است، از جمله: «نگاه کردن»، «انتظار»، «اندیشیدن»، «دیدن«. از باب نمونه در این آیات تأمل فرمایید:

نظر به معنی «نگاه کردن»

«ینظرون من طرف خفی» (شوری/45)، «]دوزخیان[ از چشمی پنهان و ضعیف می نگرند ]که از شدت وحشت، توانایی نگاه با چشم پر ندارد[»

«افلم ینظروا الی السماء فوقهم» (ق/6)، «آیا به آسمان بالای سرشان نمی نگرند؟». در این دو آیه، چنانکه پیداست «نظر» به معنای نگاه کردن آمده است.

نظر به معنی «انتظار»

«انی مرسله الیهم بهدیه فناظره بم یرجع المرسلون» (نمل/35)، «من ]ملکه ی سبأ[ به سوی آنان ]سلیمان علیه السلام و قومش[ هدیه ای می فرستم، سپس منتظر می شوم که فرستادگان به چه ]وضع و حالی[ بازمی گردند».

«انظرونا نقبس من نورکم» (حدید/ 13)، «]اهل کفر و نفاق، در محشر به اهل ایمان می گویند[ به انتظار ما بایستید] تا به شما برسیم و[ از نورتان پاره ای برگیریم ]و بهر خود مایه ای سازیم[». در این دو آیه هم مقصود از «نظر»، «انتظار» است.

نظر به معنی «اندیشیدن»

«اولم ینظروا فی ملکوت السماوات والارض» (اعراف/185)، آیا در ملکوت آسمان ها و زمین نمی اندیشند؟... اینجا «نظر» به معنای «تفکر» و اندیشه است.

نظر به معنی «دیدن » و «انتظار»

«یوم ینظر المرء ما قدمت یداه» (نبأ/40)، «در روزی که انسان، آنچه را که پیش فرستاده است ]اعمالش را در روز قیامت[ می بیند ]یا[ منتظر ]کیفر و پاداش[ اعمالش می باشد». در این آیه، «نظر» هم به معنای «انتظار» و هم به معنای «رویت» یعنی «دیدن» تفسیر شده است زیرا اعمال انسان یا جزاء آن در روز قیامت دیده می شود و انسان با رویت آن متنعم یا معذب می گردد. چنانکه می فرماید: «یومئذ یصدر الناس اشتاتا لیروا اعمالهم * فمن یعنل مثقال ذره خیرا  یره* و من یعمل مثقال ذره شرا یره» (زلزال/8-6)، «در آن روز، مردم] از قبرهای خود[ پراکنده ]به سوی موقف[ بازمی گردند تا اعنالشان به آنان نمایانده شود، پس هرکس به اندازه ی سنگینی ذره ای کار نیک کند، آن را ]یا جزای آن را[ می بیند و هرکس به قدر سنگینی ذره ای کار زشت انجام دهد، آن را ]یا جزای آن را[ می بیند.»‌

بعض مفسرین گفته اند که «نظر» به معنای «رویت» نیامده است. مستدلا بر اینکه گفته می شود «نظرت الی الهلال فلم اره» یعنی به ماه نگاه کردم و آن را ندیدم. چه اگر لفظ «نظر» به معنای «رویت» باشد، تناقض در کلام به وجود می آید که رویت هلال هم اثبات و هم نفی نشده است. این گفتار خیلی صحیح و متقن به نظر نمی رسد زیرا جمله ی «فلم اره» در اینجا قرینه است بر اینکه مقصود از «نظرت الی الهلال» نکاه کردن و «تقلیب الحدقه» و چشم چرخاندن در افق برای دیدن ماه است هرچند دیده نشود. ولی این دلیل نمی شود بر اینکه «نظر» بدون قرینه هم به معنای «رویت» نیامده باشد. چنانکه از بعض کتب لغت نقل گردید و از قرآن نیز ارائه ی شاهد شد (در آیه ی «یوم ینظر المرء ما قدما یداه») که ظهور در «رویت» عمل دارد و بعض مفسرین نیز قائل به آن هستند.