دیدگاه قرآن درباره نقش مطبوعات در حکومت اسلامی

بی شک یکی از مهمترین وسایل آموزش و پرورش در جهان امروز، مطبوعات است که بر اثر پیشرفت تکنیک و صنعت، گسترش عظیمی در جهان پیدا کرده است، و برای توجیه افکار عمومی یا تخریب آن عامل فوق العاده نیرومندی است و در زمان ما گاه می شود یک مجله یا یک روزنامه در آن واحد در چند قاره جهان در میلیونها نسخه چاپ و همزمان در سراسر جهان انتشار می یابد و افکار عمومی را به نحوی تحت تاثیر خود قرار می دهد. به یقین در گذشته نقش مطبوعات تا این اندازه وسیع و گسترده نبود- همان گونه که در بسیاری از امور دیگر چنین نبود- ولی به هرحال کتاب و کتابخانه همیشه در طول تاریخ آثار فوق العاده ای در آموزش و پرورش و انتقال علوم از نسلی به نسل دیگر و تکامل فرهنگهای بشری داشته است. با این اشاره به قرآن مجید باز می گردیم و اهمیتی را که قرآن برای کتاب و کتابت قائل است و به یقین یکی از انگیزه های حرکت علمی مسلمین در آغاز اسلام بوده، مورد بررسی قرار می دهیم. در قرآن به آیات فراوانی در این باره برخورد می کنیم:

1- ن والقلم وما یسطرون...(سوره قلم/1)

2- اقرء وربک الاکرم- الذی علم بالقم- علم الانسان مالم یعلم (سوره علق/ 3 تا 5)

3- ولیکتب بینکم کاتب بالعدل ولایاب کاتب ان یکتب کما علمه الله فلیکتب (بقره/ 282)

4- ولا یضار کاتب ولا شهید(بقره/282)

5- و ما اتیناهم من کتب یدرسونها (سبا/44)

6- انتونی بکتاب من قبل هذا او اثاره من علم ان کنتم صادقین (احقاف/4)

7-رسول من الله یتوا صحفا مطهره – فیها کتب قیمه (بینه/2 و 3)

ترجمه:

1- ن، سوگند به قلم و آنچه می نویسند.

2- بخوان که پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود- به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد.

3- و باید نویسنده ای از روی عدالت (سند را) میان شما بنویسد، و کسی که قدرت بر نویسندگی دارد نباید از نوشتن- همان طوری که خدا به او تعلیم داده- خودداری کند. پس باید بنویسد.

4- و نباید به نویسنده و شاهد (به خاطر حقگویی) زیانی برسد.

5- ما (قبلا) چیزی از کتابهای آسمانی را به آنان نداده ایم که آن را بخوانند. (و به اتکای آن سخنان تو را تکذیب کنند).

6- کتابی آسمانی پیش از این یا اثر علمی از گذشتگان برای من بیاورید (که دلیل صدق گفتار شما باشد) اگر راست می گویید.

7- پیامبری از سوی خدا (بیاید) که صحفه های پاکی را (بر آنها) بخواند- و در آن نوشته های صحیح و پرارزش باشد.

تفسیر و جمع بندی

در آیات قرآن مجید، برای تاکید در مسائل مهم، گاه تکیه بر سوگند می شود، این سوگندها گاه به ذات پاک خداوند است، و در بسیاری از موارد، به موجودات مهم جهان آفرینش است، سوگند به خورشید و ماه و زمین و آسمان، و مانند آنها.

در نخستین آیه مورد بحث که اولین آیه سوره قلم است سوگند به قلم و تمام مسائلی را که با قلم می نویسند یاد شده می فرماید: «نه، به قلم سوگند و به آنچه با قلم می نویسد»، (ن والقلم وما یسطرون). در حقیقت آنچه در اینجا به آن سوگند یاد شده است، ظاهرا موضوع کوچکی است: یک قطعه کوچک نی یا چیزی شبیه آن، و کمی ماده رنگین و سپس سطوری که بر صفحات ناچیزی رقم زده می شود، اما در واقع این همان سرچشمه پیدایش تمام تمدنهای انسانی و پیشرفت علوم و دانشها و بیداری اندیشه ها و شکل گرفتن مذهبها، و سرچشمه آموزش و پرورش و هدایت و آگاهی بشر است. و از همین جاست که دانشمندان دورانهای زندگی بشر را به دو دوران زنده تقسیم می کنند: «دوران تاریخ» و «دوران قبل از تاریخ»، و می گویند دوران تاریخ انسانها از زمانی شروع شد که خط و نوشتن اختراع گردید و انسان قلم به دست گرفت و توانست ماجرای زندگی خود را بر صفحات بنویسد و پیش از آن را دوران قبل از تاریخ می گویند. فراموش نکنیم  این آیه در محیطی نازل شد که از عقب مانده ترین محطیهای جهان بود و در آنجا کسی به اهمیت قلم و نوشتن واقف نبود، تعداد کسانی که مختصر سوادی برای خواندن و نوشتن داشتند در تمام سرزمین مکه که بزرگترین مرکز عبادی و سیاسی و اقتصادی حجاز بود- به گفته بعضی از دانشمندان – به بیست نفر نمی رسید، سوگند خوردن به قلم در چنین محیطی، چه عظمت و ابهتی دارد؟! یکی از فلسفه های سوگند های قرآن این بود که مسلمانان را به اندیشه در اموری که مورد سوگند بود وا می داشت، و در مورد این آیه نیز چنین بود و همین اندیشه ها سبب گسترش خواندن و نوشتن و تالیف کتابها و ترجمه کتابهای دیگران و گسترش علوم در جهان اسلام شد.

دومین آیه محل بحث از نخستین آیاتی است که – طبق مشهور – بر فراز جبل النور، و در کنار غار حراء بر قلب پاک پیامبر (ص) نازل شده، و اولین جرقه های وحی، محسوب می شود، و طبیعتا به مهمترین مسائل  اشاره دارد. هنگامی که دستور تلاوت آیات قرٱن را به پیامبر (ص) می دهد، می فرماید: «بخوان که پروردگارت از همه بزرگوارتر است، همان کسی که به وسیله قلم تعلیم نمود، و به انسان آنچه را نمی دانست یاد داد، (اقرء وربک الاکرم- الذی علم بالقم- علم الانسان مالم یعلم). به این ترتیب نخستین وصفی را که خداوند بعد از ربوبیت و کرامت بیان می کند تعلیم به وسیله قلم است که سرچشمه آموزش «مالم یعلم» می باشد و به این ترتیب آغاز وحی با آغاز حرکت علمی نشأت گرفته از قلم، همراه بوده است، و این بسیار پر معنی و برای هر مسلمانی آموزنده است. همین گونه تعبیرات بود که توجه عمیق و مستمر مسلمانان را به کتاب و کتابخانه و تعلیم علوم جلب و جذب کرد، و اگر در روایات اسلامی آمده که مداد علماء (مرکب نوک قلم دانشمندان) بر دماء شهداء (خونهای شهیدان) پیشی گرفت، به خاطر همین است که زیربنای خون شهید، معارف و عقایدی است که عمدتا از قلم سرچشمه گرفته، بعلاوه پشتوانه بقای خون شهید نیز مرکب قلم دانشمندان است. اصولا تفاهیم میان انسانها و انتقال افکار، تنها از دو طرق است: بیان و قلم، با این تفاوت که بیان، ارتباط و پیوند میان حاضران در یک زمان و مکان را شامل می شود؛ ولی قلم پیوند میان هر انسانی را با انسانهای دیگر در تمام قرون و اعصار و تمام نسلهای امروز و گذشته و آینده برقرار می سازد. به همین دلیل یکی از دانشمندان می گوید: «بیان اللنسان تدرسه الاعوام وما تثبته الاقلام باق علی مر الایام»، «بیان زبان با گذشت سالها کهنه و فراموش می شود، ولی آنچه را قلم ثبت می کتد، همواره باقی و برقرار است»، و به همین دلیل این معنی در میان دانشمندان معروف بوده است که تراشیده های نوک قلم را زیر دست وپا نریزید، چرا که آن هم احترام دارد! قابل توجه اینکه همانگونه که بیان از ویژگیهای انسان است قلم نیز از مختصات اوست، بلکه از بیان به مراتب پیچیده تر است و بی جهت نیست که تعلیم قلم از سوی خداوند – خواه به معنی تعلیم مستقیم به وسیله یکی از انبیاء (آدم یا ادریس) باشد یا از طریق غیر مستقیم یعنی بخشیدن موهبت استعداد خواندن و نوشتن به نوع بشر – به عنوان یکی از بزرگترین نعمتها شمرده شده، و در آیات آغازین وحی، بر آن تکیه گردیده است و بعد از بیان عظمت خداوند به این نعمت اشاره شده است.

در سومین آیه که جزیی از طولانی ترین آیات قران مجید است و ناظر به تنظیم اسناد داد و ستدها در میان مردم می باشد، توجه خاصی به مساله قلم شده است می فرماید: نویسنده ای از روی عدالت (اسناد وام را) بنویسد (ولیکتب بینکم کاتب بالعدل ولایاب کاتب ان یکتب کما علمه الله فلیکتب) سپس می افزاید: «کسی که قدرت بر نویسندگی دارد نباید از نوشتن خودداری کند همانگونه که خدا به او تعلیم داده است»‌، (ولایاب کاتب ان یکتب کما علمه الله فلیکتب). در اینجا باز مساله قدرت بر نوشتن را به عنوان یک موهبت الهی می شمرد و به کسانی که خدا این موهبت را در اختیار آنها گذارده است توصیه می کند که به افراد بی سواد برای احقاق حقوقشان کمک کرده، از این توانایی بهره بگیرند و برای آنها بنویسند.

و جالب اینکه در ادامه همین آیه می خوانیم «نباید به نویسنده و شاهد (به خاطر حقگویی) زیانی برسد» (ولا یضار کاتب ولا شهید). اگر این آیه را که در مورد خاصی (نوشتن اسناد وام) وارد شده گسترش دهیم و به اصطلاح با الغاء خصومیت موارد دیگری را که از موهبت قلم می توان برای یاری افراد جامعه استفاده کرد، به آن ملحق کنیم همچنین عدم مزاحمت نسبت به نویسندگان و به تعبیر دیگر حفظ آزادی قلم را در این مفهوم گسترده وارد کنیم، به نقطه ای می رسیم که بشریت بعد از قرنها، به آن رسیده هر چند در عمل هنوز گرفتار مشکلات فراوان است.

در پنجمین آیه مورد بحث، قرآن مجید مخالفان آیات الهی را مورد سرزنش قرار می دهد که با کدام دلیل منطقی و مدرک قابل قبول به مخالفت برخاسته اند، می گوید: «ما قبلا چیزی از کتابها را به آنها نداده ایم که آن را بخوانند (و به اتکای آن سخنان تو را تکذیب کنند) و پیش از تو نیز هیچ پیامبری برای آنها نفرستادیم» (و ما اتیناهم من کتب یدرسونها و ما ارسلنا الیهم قبلک من نذیر). در اینجا گرچه منظور از کتب، کتب اآسمانی است، ولی همین اندازه که موضوع کتاب و دراست و فراگیری آن در کنار فرستادن پیامبران الهی قرار گرفته و یکی از دو دلیل معتبر شناخته شده، اهمیت و نقش کتاب را روشن می سازد، نظیر همین معنی را در سوره قلم آیه 37 در مقام مواخذه و سرزنش منکران اسلام و قرآن می خوانیم که می گوید: «ام لکم کتاب فیه تدرسون»، «آیا شما کتابی دارید که آن را می خوانید و حفظ می کنید و به اتکای آن به مخالفت برمی خیزید؟‍» اشاره به اینکه کتاب می تواند در بسیاری از موارد به عنوان یک سند و مدرک معتبر مورد استناد و استفاده قرار گیرد. اصولا تکیه فراوان قرآن بر مسئله کتاب و کتابت در مورد کتب آسمانی انبیاء، چه در امور دنیا و چه درباره نامه اعمال و دادگاه قیامت، همگی بیانگر اهمیت این موضوع از دیدگاه اسلام و قرآن است.