نظام و ساختار الهیاتی و تحولات تاریخی آیین کالونی (تقدیر)

تقدیر ازلی در ساختار الاهیاتی آیین کالونی

نظریه کالون در مورد تقدیر دوگانه انتخاب شدگی یا مطرود بودن، نتیجه منطق و همچنین اصول عقیدتی اوست. به علت اعتقاد او به قدرت مطلق خداوند و ناتوانی کامل انسان از سهیم بودن در رستگاری خویش، ایده تقدیر ازلی بنیاد و شالوده ای است که برای نظام الاهیاتی او ضروری است. البته دلایل عمل گرایانه نیز در تنظیم و تدوین این ایده نقش داشتند؛ زیرا فرد مؤمن و معتقد فقط زمانی از اعتماد کردن به شایستگی ها و اعمال خود برای رستگاری، رها می شود که رستگاری به اراده خداوند وابسته باشد. علاوه بر این، چنین ایده ای برای کلیساشناسی کالون نیز لازم است. کالون می گوید: «ما به تقدیر ازلی [یعنی] مشیت ازلی که خداوند به وسیله آن، با خودش، آنچه را که اراده کرده است برای هر انسان پیش بیاید، معین می کند معتقدیم؛ زیرا تمام انسان ها در شرایط و موقعیت یکسانی خلق نمی شوند؛ بلکه برای عده ای حیات ابدی مقدر شده است و برای عده ای لعنت و نفرین ابدی.»
این مشیت چنان مسلم و قطعی است که از علم پیشین الهی مستقل است و به طریق اولی کسی نمی تواند مانع تحقق آن شود. فیض الهی مقاومت ناپذیر است. همان طور که فرد گناه آلود، ضرورتا شر را اراده می کند، [اراده] فرد برگزیده یا عادل شمرده شده نیز ضرورتا با خواست ها و علایق خداوند مطابقت دارد. کالون در شرح رساله آگوستین، درباره فساد، فیض و اختیار، می گوید: «این فیض است که هم انتخاب و هم اراده را در قلب شکل می دهد. بنابراین هر کار نیکی که در پی این اراده می آید، میوه و اثر فیض است و قلب اراده دیگری غیر از اراده فیض ندارد که از آن اطاعت کند.» کالون خود را ملزم به تأیید ایده رانده شدگی می داند. این مطلب او را می ترساند؛ اما با منطق و صراحتی خلل ناپذیر بر این مطلب پا می فشرد که تقدیر رانده شدگی غیر قابل درک اما مسلما عادلانه است. فرد رانده شده عادلانه محکوم شده است. علت اصلی تأکید کالون بر این تقدیر ترسناک، روشن ساختن این مطلب است که جلال خداوند در همان رازی است که خداوند در آن نهفته است.

کلیسا و آیین های مقدس در ساختار الاهیاتی آیین کالونی

انسان به علت جهالت و کاهلی خویش به کمک های بیرونی محتاج است تا بتواند ایمانی که به او هدیه شده است را استمرار ببخشد و تثبیت کند. بنابراین کالون اظهار می کند که خداوند منطبق با این ضعف و ناتوانی، کلیسا و دو آیین مقدس تعمید و عشای ربانی را ایجاد کرد. کلیسا (که کالون آن را به تبعیت از قدیس سیپریان «مادر» می نامد) نهادی است که از جانب خدا بنیان نهاده شده است و به همین دلیل [التزام به آن] ضروری است و نجاتی خارج از آن وجود ندارد: «به دور از آغوش او [کلیسا] کسی نمی تواند به نجات یا بخششی برای گناهان امید داشته باشد.» کلیسا هم مرئی است و هم نامرئی: در جنبه مرئی آن، امت مسیحی قرار دارد؛ اما کلیسای نامرئی دربرگیرنده تمام برگزیدگان خداوند است و با عشای ربانی پارسایان و همچنین با بدن مسیح برابر است. از آنجا که کلیسای مرئی افراد رانده شده را نیز دربردارد، گسترده تر از بدن مسیح است.
البته این سخن به این نتیجه منتهی نمی شود که دو کلیسا وجود دارد؛ بلکه یک کلیسا با دو جنبه وجود دارد: کلیسا تا جایی که موضوع و متعلق ایمان است یا تا حدی که خدا آن را می بیند، نامرئی است و در جایی که موضوع و متعلق تجربه است و بر انسان ها ظاهر می شود، مرئی است. همچنان که لوتر پیش از وی در اعتراف نامه آگسبورگ گفته بود، کالون نیز برای حکم کردن به وجود کلیسای حقیقی دو معیار عینی ارائه می دهد: «هرگاه دیدیم که کلام خداوند خالصانه وعظ و شنیده می شود و آیین های مقدس بر اساس سنت مسیح اجرا می شوند، بی هیچ شک کلیسای خداوند وجود دارد.» کالون آیین مقدس را چنین تعریف می کند: «نشانه ای بیرونی که خداوند به وسیله آن بر دل های ما مهر وعده "اراده خوب خویش نسبت به ما" را می زند تا بدین وسیله ضعف ایمان ما را جبران کند؛ آیین مقدس شاهدی از فیض و رحمت الهی نسبت به ما است که با نشانه ای بیرونی و ظاهری تأیید شده است، به همراه تأیید متقابل پرهیزکاری ما نسبت به او.»
در نظر کالون، آیین های مقدس دربردارنده فیض و یا عطاکننده آن نیستند، بلکه آینه ای از حقیقتی هستند که نماد و سمبل آن می باشند. این حقیقت (که به وسیله مسیح وعده داده شده و اثرگذار شده است) همزمان با دریافت نمادهای زمینی آیین های مقدس اعطا می شود. بنابراین کالون در مورد آیین عشای ربانی می گوید: «با وجود این، اگر اکنون کسی بپرسد آیا نان بدن مسیح و شراب خون اوست؟ ما باید پاسخ بدهیم که نان و شراب علائم قابل رؤیتی هستند که خدای ما، عیسی مسیح، به وسیله آنها خون و بدن خویش را بین ما تقسیم می کند.» کالون در ادامه می گوید: «آن حقیقت یک راز روحانی است که قابل رؤیت با چشم نیست و فهم بشر آن را درک نمی کند. بنابراین، به علت ضعف ما، به وسیله نشانه های مرئی نشان داده می شود. البته در چنین روشی این نشانه ها، تمثال و نشانه صرف نیستند؛ بلکه به حقیقت و جوهره و اساس خود می پیوندند.»
بنابراین، آثار آیین های مقدس به سبب وعده مسیح اعطا می شوند، به وسیله ایمان دریافت می شوند، فقط افراد برگزیده آنها را دریافت می کنند، و با نشانه های بیرونی آشکار و قطعی می شوند. این آثار موجب یکی شدن فرد با مسیح می شوند و فرد از مسیح تمام چیزهایی را که او با مرگ و رستاخیزش کسب کرده است دریافت می کند. این امتیازات و منافع چیستند؟ کالون می گوید: «تعمید به ما اثبات می کند که پاک و شسته شده ایم؛ شام عشای ربانی اثبات می کند که نجات یافته ایم.» به طور خلاصه «نجات، عدالت، تقدیس و حیات ابدی.»

تحولات تاریخی آیین کالونی

بدون شک آیین کالونی به عنوان یک نظام اعتقادی نه تنها به ساختار یک نظام کلیسایی (که معمولا نظام پرسبیتری [مشایخی] خوانده می شود) تبدیل شد، بلکه روش خاصی از زندگی را نیز به وجود آورد. دوره حکمرانی او بر شهر ژنو نمونه ای از این روش است. در روند این بسط، آیین کالونی دستخوش تغییر و تعدیل های ساختاری و عقیدتی قرار گرفت.

مناقشات الاهیاتی
اولین شکاف در نظم و انضباط الاهیات کالونی در هلند اتفاق افتاد. هلند پس از جنگ موفقیت آمیز ویلیام اهل اورانژ (که در سال 1573 خود را کالونی اعلام کرد) علیه فیلیپ دوم، یک پارچه کالونی شد؛ اما انضباط شدیدی که آیین کالونی مطالبه می کرد موجب عکس العمل شد. جانشین کالون، تئودور بزا، عقیده ای را که به سوپرالاپساریانیسم [برگزیدگی پیش از هبوط] شناخته می شود، به ایده تقدیر ازلی افزود؛ در این عقیده، مشیت برگزیدگی پیش از سقوط انسان قرار دارد؛ به طوری که وضعیت سقوط کرده انسان جزئی از برنامه ازلی خداوند است. دیرک کورنهرت، الاهیدان هلندی، عقیده بزا را با ایده تقدیر مشروط یا اینفرالاپساریانیسم [برگزیدگی پس از هبوط] زیر سؤال برد. در این ایده، تقدیر الهی جانشین سقوط می شود و پس از آن قرار دارد؛ نه اینکه پیش از آن باشد یا آن را معین کند.
از نظر کالونی های راست کیش معتقد هلند، این ایده که با نظر بزا متفاوت بود، بدعت آمیز تلقی می شد. آنان ژاکوب آرمینیوس (هرماندسون)، که مدتی شاگرد بزا بود، را در سال 1589 دعوت کردند تا نظرات کورنهرت و اینفرالاپساریانی ها را رد و ابطال کند؛ اما آرمینیوس در حین مطالعه مسائل فهمید که نمی تواند از نظر راست کیشان دفاع کند و در عوض نظری متفاوت با سوپرالاپساریانیسم و اینفرالاپساریانیسم ارائه کرد. آرمینیوس مورد حمله فرانسیسکوس خوماروس، یک سوپرالاپساریانیست متعصب، قرار گرفت و مجبور شد که از خود در مقابل اتهامات پلاگیوسی و سوکینی بودن دفاع کند. در سال 1610 پیروان آرمینیوس اعتراض نامه ای به دولت دادند که در آن خواستار محافظت دولت از آنها در مقابل کالونی های راست کیش شده بودند. در این اعتراض نامه، رمونسترانت ها (پیروان آرمینیوس) پنج نظریه درباره دیدگاه خویش نسبت به تقدیر ازلی ارائه کرده بودند.
مقامات دولتی یک شورای کلیسایی ملی در شهر دورت تشکیل دادند. این شورا از 13 نوامبر 1618 تا 9 می 1619، 154 جلسه رسمی برگزار کرد. در این شورا علاوه بر الاهیدانان هلندی، نمایندگانی از سوئیس، آلمان، اسکاتلند و انگلستان نیز شرکت کرده بودند. این شورا که صورت یک شورای جهانی را برای کلیسای اصلاح شده پیدا کرده بود، علیه رمونسترانت ها حکم کرد. شورا مصوبات خود را (که دیدگاه راست کیشی را درباره تقدیر ازلی تأیید می کرد) در 93 اصل که به پنج فصل تقسیم شده بود بیان کرد. این پنج فصل مطابق پنج نظریه ای بودند که آرمینیوسی ها در عریضه خویش بیان کرده بودند. پنج اصلی که شورا مطرح کرد عبارتند از: 1. برگزیدگی بی قید و شرط؛ 2. فدیه محدود، یعنی عیسی مرد تا تنها برگزیدگان را نجات دهد (نه همه را)؛ 3. انحطاط و تباهی کامل بشر؛ 4. مقاومت ناپذیری فیض؛ 5. ثبات قدم نیکان.

الاهیات مبتنی بر عهد

دشواری های دیگری نیز برای عقاید کالونی پدید آمد؛ این دشواری ها و مشکلات بیشتر در مورد کلیسای مرئی و نامرئی، مقاومت ناپذیر بودن فیض و دولت مدنی خودکامه بودند، دولت خودکامه ای که وظیفه دینی آن «پاس داشتن و حفاظت کردن از پرستش ظاهری خداوند بود تا از عقیده بی نقص و متین تقوا و موقعیت کلیسا دفاع کند.» یکی از حرکت های جدیدی که آموزه های کالون را برای یافتن راه حل برای چیزی که شبیه سخت گیری لاینحل به نظر می رسید، تغییر داد «الاهیات مبتنی بر عهد» آیین پیوریتن بود. آیین پیوریتن ابتدا در میانه قرن 16، به صورت اعتراضی به لباس تعیین شده برای کشیشان و سنت های مربوط به نماز در کلیسای انگلستان پدیدار شد. این حرکت در الاهیات اساسا کالونی بود؛ اما هسته اصلی آن را نوعی تقوا و پرهیزکاری تشکیل می داد. از آنجا که پیوریتن ها به رابطه صحیح انسان با خدا به عنوان روش زندگی می پرداختند و در عین حال تقدیر ازلی خداوند را نیز تعیین کننده همه چیز می دانستند، ایده الاهیات مبتنی بر عهد را بسط و پرورش دادند. آنها پی بردند که تمام تاریخ رستگاری رشته ای از پیمان ها و عهدها بین انسان و خدا بوده است و حتی دولت که از کلیسا حمایت می کند نیز یک عهد دارد.
اهمیت این پیمان ها آن است که در حالی که از نظر الاهیاتی قدرت مطلق خداوند را اثبات می کنند، مطلق بودن قدرت خداوند را نسبت به توانایی انسان برای عمل کردن به آن، انعطاف پذیر می کنند. وظیفه انسان عمل کردن به عهد خود با خداوند است. درخواست های خداوند، درست مثل قراردادهای حقوقی و تجاری امروزه، معقول و در حد توان انسان هستند. بنابراین خدای تقدیر ازلی و محکومیت مقاومت ناپذیر کالون به خدای پیوریتن (که می توان با زندگی درستکارانه او را خدمت کرد و او نیز کسانی را که چنین زندگی کنند از برگزیدگان به حساب می آورد) تبدیل شد. بر این اساس، آیین پیوریتنی حد وسط پروتستان راست کیشی و لیبرال به حساب می آید؛ حد وسط اختیار باوری و عقل باوری؛ حد وسط فرمانروایی خدا و فرمانروایی انسان.

گسترش جغرافیایی آیین کالونی

اولین موفقیت آیین کالونی در ژنو حاصل شد؛ تحت رهبری کالون (از 1541 تا 1564) این شهر به کامل ترین نمونه از اجتماعی تبدیل شد که در یک جامعه کامل کالونی به هم پیوسته بودند. چه در امور شهری و چه در امور کلیسایی، ژنو را برگزیدگان اداره می کردند.

حکومت کلیسا
کالون بر اساس نظرش درباره کتاب مقدس (افسسیان، 4: 11؛ رومیان، 12: 7؛ اول قرنتیان، 12: 28) و نیز بر اساس رسم و شیوه کلیسای اولیه، در کتاب فرمان های کلیسایی اعلام کرد: «چهار مقام وجود دارند که خدای ما [مسیح] آنها را برای اداره کلیسای خویش بنیان گذاشت: اول، کشیشان؛ دوم، عالمان؛ بعد مشایخ و چهارم شماسان.» کشیشان موعظه می کردند و آیین های مقدس را اجرا می کردند. عالمان وظیفه آموزش را بر عهده داشتند که در پرتو تشویق و ترغیب آیین کالونی، موجب شکوفایی مدارس و دانشگاه ها شد. مشایخ در اجرای نظم شرکت داشتند؛ و شماسان از بیماران و مستمندان نگهداری می کردند. انجمن کشیشان، که از کشیشان و غیر روحانیان تشکیل می شد، مسئول حیات دینی جمعی شهر بود. در زمان رهبری کالون، این انجمن در درجه اول به محکمه امور اخلاقی تبدیل شد. در مواقع نیاز، تصمیمات انجمن توسط شورای شهر ژنو، که وظیفه اش فقط ارتقای نظم اجتماعی نبود، بلکه تعالی کلیسای اصلاح شده را نیز وظیفه خود می دانست، عملی می شد.
ژنو، تحت رهبری کالون، نه تنها به نمونه ای تبدیل شد که کالونی ها به آن به عنوان یک آرمان می نگریستند، بلکه پناهگاهی برای پناهندگان پروتستان نیز بود و از طریق همین پناهندگان بود که اندیشه های کالون به طور گسترده و تا دوردست منتشر شد. نویسنده در ادامه مقاله، روند گسترش آیین کالونی در سوئیس، آلمان، فرانسه، کشور هلند، اسکاتلند، انگلستان و امریکای شمالی را بیان می کند که از ترجمه آن صرف نظر کردیم؛ زیرا هدف از ترجمه این مقاله عرضه گزارشی از اندیشه های الاهیاتی کالون و سیر تاریخی آیین کالونی است و بررسی گسترش جغرافیایی برای رسیدن به این مقصود ضروری نیست.

تأثیرات آیین کالونی

ماکس وبر، جامعه شناس آلمانی، در اثر کلاسیک خود، اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری، (1902) آیین کالونی را عاملی بنیادی و مهم در پیدایش جهان مدرن دانست. وبر می گوید تأکید آیین کالونی بر برگزیدگی الاهی موجب پیدایش فرهنگ «ریاضت کشی دنیوی» شد که در آن، کالونی ها امید داشتند تا از طریق فعالیت و کارهای دنیایی، ثمرات برگزیدگی شان را نشان دهند. عرفی شدن این گرایش ها تأثیری عمیق در ظهور سرمایه داری مدرن داشت؛ چنان که کشورهایی که تأثیر اندیشه های کالونی در آنها قوی تر بود، به پیشروان صنعت، بانک داری و اقتصاد مدرن تبدیل شدند. بحث درباره این «تز وبر» بر بیشتر کتاب های تاریخی قرن بیستم حاکم بود. این نظریه مدافعان و منتقدان قدرتمندی داشت که درباره نقاط قوت و ضعف نظریه وبر (که ژن مدرنیته را در آیین کالونی می شناساند) بحث می کردند.
اخیرا محققان نشان داده اند که نگرش های سنتی و حتی کهنه و منسوخی درباره تجارت و امور مالی نه تنها در آثار کالون بلکه در بین پیروان قرن هفدهمی و هجدهمی او نیز وجود داشته است. امروزه عقیده بر این است که صنعت گرایی و سرمایه داری مدرن در تأثیرات و تحولات گوناگونی ریشه دارند و یگانه عامل آن عرفی شدن آموزه کالون درباره نجات انسان نیست. با این همه، آیین کالونی، در طول چهارصد سال که از ظهورش می گذرد، به عنوان یک هدف و جهت گیری کمک بسیاری به فهم رابطه انسان با خدا کرده است. شاید پیروان امروزین کالون تمام اصول تعالیم او را نپذیرند؛ اما در سنت اصلاح شده، برخی از مبانی و اصولی که او در کتاب مبادی و دیگر نوشته هایش مطرح کرده است همچنان در مباحثات ایشان درباره توانایی و ضعف انسان تکرار می شوند. این اصول شامل این موارد است: تأکید کالون بر وضعیت پست انسان در حضور خدای متعال، نگرش او در باب قدرت فیض الاهی، و تأکیدش بر آموزه های کتاب مقدس به عنوان قانونی که مسیحیان باید از طریق آن به دنبال اصلاح جامعه باشند.

منـابـع

کلیــد واژه هــا